مبتدا و خبر

هدف از یادگیری علوم ادبی عربی مانند صرف و نحو در حوزه‌های علمیه، فهم دقیق معنای متون دینی به‌ویژه قرآن کریم می‌باشد. مبحث مبتدا و خبر که یکی از مباحث اصلی علم نحو می‌باشد کمک شایانی به فهم صحیح از متون دینی می‌کند. در این مقاله به بررسی این مبحث پرکاربرد می‌پردازیم.

فیلم آموزشی مبتدا و خبر

تعریف مبتدا و خبر

برای شناخت بهتر مبتدا و خبر ابتدا باید جمله اسمیه را بشناسید زیرا مبتدا و خبر دو رکن اصلی در جمله اسمیه هستند و جملیه اسمیه از این دو تشکیل شده است. اما جمله اسمیه چیست؟

جمله اسمیه

به جمله هایی می گویند که برخلاف جمله فعلیه با اسم شروع شود.

مانند جمله«زیدٌ قائمٌ»، این جمله با«زید» که اسم است شروع شده است بنابراین این جمله اسمیه است.

تعریف مبتدا

مبتدا در لغت از(بدأ) مشتق شده است و به معنای نخست، آغازگر و آنچه بوسیله آن آغاز شود است.

در اصطلاح علم نحو عبارت از اسمی است که مسند الیه است( اسمی که چیزی به آن نسبت داده می شود) و معمولادر آغاز جمله قرار می گیرد.

مثلا در جمله«زیدٌ قائمٌ – زید ایستاده است» ایستاده بودن به زید نسبت داده شده است بنابراین مبتدا در این جمله ی اسمیه «زید» است.

تعریف خبر

خبر از لحاظ لغوی در واقع مصدر برای ریشه (خَبَرَ) به معنای گذشت، گذشته شد و دیگر وجود ندارد است.

در اصطلاح علم نحو عبارت از چیزی است که مسند است ( چیزی که به اسمی نسبت داده می شود) و معمولا بعد از مبتدا قرار می گیرد.

مثلا در جمله«زیدٌ قائمٌ – زید ایستاده است» ایستاده بودن به زید نسبت داده شده است بنابراین خبر در این جمله ی اسمیه «قائم» است.

عامل در مبتدا و خبر

یکی از مباحثی که در باب مبتدا و خبر در بین علمای نحو مطرح است عامل این دو است.

عامل در مبتدا

نظر سیبویه و اکثر ادبای بصره آنست که مبتدا، مرفوع به ابتدائیت است یعنی مبتدا دارای یک عامل معنوی می باشد.

ابن مالک در الفیه خود چنین آورده است:

و رفعوا مبتدأ بالابتدا    کذاک رفع الخبر بالمبتدا

یعنی مبتدا را به ابتدائیت رفع داده اند، همان گونه رفع خبر توسط مبتدا است.

عامل در خبر

جناب سیبویه و اکثر علمای نحو معتقدند که عامل خبر برخلاف عامل مبتدا که معنوی بود، لفظی است و آن لفظ مبتدا است که در خبر عمل نموده و آن را مرفوع ساخته است. اما برخی دیگر از صاحب نظران این دیدگاه را نپذیرفته و گفته اند که عامل مبتدا و خبر در واقع یک چیز است و آن ابتدائیت است که عامل معنوی است نه لفظی.

اقسام مبتدا

مبتدای اسمی

همان تعریف مبتدا را دارد با این تفاوت که نه اسم فاعل و نه اسم مفعولی است که بعد از ادات نفی و استفهام آمده است. به عنوان نمونه به این روایت امام صادق علیه‌السلام دقت کنید که فرمودند :الدَّیْنُ غَمٌّ بِاللَّیْلِ وَ ذُلٌّ بِالنَّهَارِ. (بدهکارى، اندوه شب است و خوارى روز. تحف‌العقول، ص۳۵۹)

مبتدای وصفی

مبتدای وصفی برخلاف مبتدای اسمی به این صورت است که اگر اسمی که مشتق باشد، مثلاً اسم فاعل باشد یا اسم مفعول و یا صفت مشبهه که بعد از ادات نفی مانند «ما» و ادات استفهام مانند «أ» بیاید و هم‌چنین یک اسم ظاهری را مرفوع کند در این صورت، آن اسم مشتق را مبتدای وصفی می‌نامیم و فاعل آن را به‌عنوان خبر در نظرمی گیریم. اگر اسم مشتق مفعول بود در این صورت نائب فاعل آن را به‌عنوان خبر در نظر می‌گیریم.

اقسام خبر

خبر جمله

جمله نیز می تواند خبر برای مبتدا قرار گیرد، جمله خبریه دارای دو حالت است:

  1. جمله از نظر معنی، عین مبتداست.
  2. جمله از جهت معنی، عین مبتدا نیست.

حتما بخوانید: در کمتر از ۴ ساعت نحو را کامل بیاموزید!

حال اگر جمله از نظر معنی، عین مبتدا نباشد در این صورت لازم است جمله به همراه رابطی بیاید تا به وسیله این رابط آن جمله را به مبتدا مرتبط سازد. مثلا در جمله «زیدٌ قام ابوه» که جمله «قام ابوه» خبر برای مبتدا یعنی «زید» می باشد و چون در این جمله خبر عین مبتدا نیست و نمی شود این دو را مساوی یک دیگر قرار  داد، بنابراین با رابط آمده است و رابط در این جا «ه» است که به زید بر می گردد.

امادر جمله «نطقی الله حسبی»-«سخنم این است: خدا مرا کفایت می کند» چون خبر عین مبتداست و می شود این دو را  مساوی یک دیگر قرار داد بنابراین نیاز به رابط ندارد.

خبر مفرد

خبر می تواند به صورت مفرد بیاید، خبر مفرد یا جامد است یا مشتق.

خبر مفرد جامد

در جمله «زیدٌ اخوک» خبر یعنی «اخو» جامد است و از چیزی گرفته نشده است. هرگاه خبر جامد باشد، در این صورت ضمیر نخواهد داشت.

نکته: مشتق در این جا به معنای مشتقی است که در مسیر و حکم و جاری مجرای فعل باشد مانند:«اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبَهه و اسم تفضیل».

خبر مفرد مشتق

در جمله «زیدٌ منطلقٌ» خبر، مفرد مشتق است و دارای ضمیر «هو» است.اگر خبر مفرد مشتق جاری مجرای فعل نباشد، بدون ضمیر است.

ابتداء به نکره

اصل آن است که همیشه معرفه مبتدا واقع شود اما تحت شرایط خاص نکره نیز می تواند مبتدا واقع شود.

مسوغات ابتدا به نکره

بطور کلی می توان گفت هرگاه ابتدا به نکره مفید باشد می تواند مبتدا واقع شود. در ادامه مسوغات ابتدا به نکره آورده شده است:

  1. خبر بر مبتدا مقدم گردد در حالی که ظرف یا جار و مجرور باشد، مانند:«عند زیدٍ نمرهٌ – نزد زید، پلنگی است».
  2. ادات استفهام بر اسم نکره مقدم شود، مانند:«هل فتیٌ فیکم – آیا جوانی در میان شما هست؟».
  3. ادات نفی بر اسم نکره مقدم شود، مانند:«ما خلٌّ لنا – دوستی برای ما نیست».
  4. در صورتی که نکره موصوف واقع شود، مانند:«رجلٌ منَ الکرام عندنا – مردی از مردان بزرگوار در نزد ماست».

تقدیم خبر

اصل در خبر آن است که بعد از مبتدا بیاید زیرا در واقع بمنزله وصف «صفت» محسوب می شود و همان گونه که صفت بعد از موصوف عنوان می شود، خبر نیز بعد از مبتدا قرار می گیرد.

حتما بخوانید: آموزش کتاب بدایه النحو

اما در صورتی که تقدیم خبر موجب بروز اشتباه و اشکالی نباشد، تقدیم آن جایز است.

مانند« قائمٌ زیدٌ – فی الدار زیدٌ – عندک عمروٌ» در این جملا خبر بر مبتدا مقدم شده و چنین تقدیمی بدون اشکال است.

تاخیر خبر

زمانی که مبتدا و خبر از لحاظ معرفه و نکره بودن مساوی باشد و قرینه ای هم در کلام نباشد تا به این وسیله مبتدا را از خبر تشخیص داد، در این صورت تقدیم خبر جایز نیست.

مانند جمله «زیدٌ صدیقک» در این جمله، هم مبتدا و هم خبر معرفه است بنابراین تاخیر خبر واجب است.

حذف مبتدا

امکان حذف مبتدا در جمله وجود دارد، اما باید در جمله قرینه ای وجود داشته باشد.

مثلا در پاسخ از سوال :«کیف زیدٌ؟ – حال زید چگونه است؟» گفته شود«صحیح» در این جا مبتدا که زید بود حذف شده است.

حذف خبر

گاهی نیز ممکن است خبر در جمله حذف شود، البته این حذف باید همراه با قرینه ای باشد که در جمله وجود دارد.

مثلاً در پاسخ از سؤال «من عندکما – چه کسی نزد شما دو نفر است؟» گفته شود «زیدٌ»، جمله در اصل «زیدٌ عندنا» بوده که با توجه به قرینه‌ی ذکر جمله‌ی سؤال، خبر حذف شده است.

روش های تشخیص مبتدا و خبر

تشخیص صحیح مبتدا و خبر ابتدایی‌ترین و اصلی‌ترین راه برای فهم عبارت عربی است. یکی از راهکارهای رایج برای تشخیص مبتدا و خبر، جایگاه آن دو در جمله است به این صورت، اسمی که اول بیاید مبتداست و بعد از آن هر چه بود به عنوان خبر حساب می‌کنیم.

روش بالا نمی‌تواند همیشه برای ما راه گشا باشد زیرا همان گونه که قبلاً بیان شد ممکن است خبر زودتر از مبتدا ذکر شود یا یکی از آن دو حذف شده باشد. در این صورت تنها راه قطعی برای تشخیص درست مبتدا و خبر درک صحیح معنای آن جمله است. به این صورت که اسمی، اگر چیزی به آن نسبت داده شده است، مبتداست. و چیزی که نسبت داده شده به اسمی است خبر می‌باشد.

مثلاً در جمله «علیٌ قائمٌ»، «علی» اسمی است که قیام (ایستاده بودن) به آن نسبت داده شده است بنابراین «علی» مبتدا است. و همچنین «قائم»(ایستاده) به علی نسبت داده شده است بنابراین خبر است.

مثال های قرآنی مبتدا و خبر

در این بخش به ذکر چند نمونه مبتدا و خبر در آیات قرآن کریم می پردازیم تا با ذکر این مثال ها درک بهتری از موضوع پیدا کنیم.

سوره توحید آیه ۱

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ﴿۱﴾

در این آیه از قرآن کریم دو جمله خبریه اسمیه وجود دارد:

  1. هو الله احد: «هو» مبتدا و «الله احد»جمله و خبر برای هو
  2. الله احد: «الله» مبتدا و «احد»خبر برای الله

سوره ماعون آیه ۴

فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ﴿۴﴾

در این آیه از قرآن کریم ۱ جمله خبریه اسمیه وجود دارد: «ویل» مبتدا و «للمصلین» خبر برای ویل

سوره طلاق آیه ۱

یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّهَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَلَا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا ﴿۱﴾

در این آیه از قرآن کریم ۱ جمله خبریه اسمیه وجود دارد: «تلک» مبتدا و «حدود الله» خبر برای تلک

11 پاسخ
  1. ساحل
    ساحل گفته:

    واقعا عالیه
    خسته نباشید وممنونم.براتون دعا میکنم عاقبت بخیر وخوشبخت شین
    خیلی استفاده کردم.اجرتون با خدا…

    پاسخ
  2. منتظر
    منتظر گفته:

    سلام ،بنده طلبه غیر حضوری هستم واقعا ازتون ممنونم خیلی به من کمک میشه
    دعا گوی همیشگیتون هستم
    اجرتون با صاحب امر انشاءالله

    پاسخ
    • مهندس طلبه
      مهندس طلبه گفته:

      باسلام واحترام
      تشکر بابت بیان نظرات ارزشمندتان
      برای ادامه این مسیر به کمک شما عزیزان نیازمندیم. در صورت تمایل به حمایت از این طرح خودجوش میتوانید کمک های مالی خود را از طریق لینک زیر واریز نمایید
      https://onlinehawzah.com/pay/

      پاسخ
  3. سید حسین
    سید حسین گفته:

    سلام علیکم
    خیلی ممنون بابت نوشته پر کاربردتان استفاده کردم ..
    و اینکه سوالی داشتم جمله ای میگویید که در آن هم مبتدا و هم خبر در آن به قرینه حذف شده باشند ؟

    پاسخ
  4. سید حسین
    سید حسین گفته:

    سلام علیکم
    خیلی ممنون بابت نوشته پر کاربردتان استفاده کردم ..‌..
    و اینکه سوالی داشتم جمله ای میگویید که در آن هم مبتدا و هم خبر در آن به قرینه حذف شده باشند ؟

    پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.