علم نحو
علم نحو از آنجا که ابزاری کارآمد برای فهم بهتر و عمیق تر آیات قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام می باشد مورد اقبال بیش از پیش در بین جویندگان راه حقیقت گشته است. در این مقاله سعی شده که به مهم ترین مطالب پیرامون علم نحو پرداخته شود و از ذکر مطالب غیر ضروری و غیر کاربردی پرهیز شود.
فیلم آموزشی علم نحو
لغت نحو
کلمه نحو در زبان عربی سه معنا دارد.
- جانب و جهت
- روش و رویه
- مثل و مانند
چرا این علم «نحو» نامیده شد؟
حدیثی از امام علی علیه السلام دلیل نام گذاری این علم است.ابوالاسود که یکی از یاوران حضرت بود کار تدوین نحو را برعهده گرفت.او هرگاه مبحثی را تکمیل می کرد آن را به امام علی علیه السلام نشان می داد.حضرت این روش او را پسندید و به او این جمله را فرمود: «ما احسن النحو الذی قد نحوت» یعنی چه نیکو روشی است روشی که تو در پیش گرفتی و این چنین این دانش «نحو» نامگذاری شد. نزهه الالباء، اثر ابن انباری، ص ۳۴
تعریف علم نحو
علم نحو به مجموعه قوانینی که با آنها حالت و حرکت حرف آخر هر کلمه در جمله و نیز چگونگی ترکیب کلمات با هم در یک جمله، مشخص می‌شود گفته می شود. جامع المقدمات ، ج۲ ،ص۶۴
مثلا در جمله «ضَرَبَ خالدٌ سعیداً » رفع کلمه «خالدٌ» به ما می فهماند که خالد در این جمله فاعل است و ما این رفع را از تنوین ضمه ایی که در آخر کلمه است متوجه می شویم، هم چنین نصب کلمه «سعیداً» به ما می فهماند که سعید در این جمله مفعول است و نشانه نصب ، تنوین فتح در آخر کلمه سعید است.بنابراین ترجمه این جمله به این صورت می شود: «خالد سعید را زد».
هدف علم نحو
علم نحو دو هدف دارد
- حفظ زبان عربی از خطا و اشتباه در گفتار
- آسان شدن یادگیری و آموزش زبان عربی دهخدا، مقدمه،ص۹
موضوع علم نحو
موضوع این علم کلمه و کلام است. جامع المقدمات ، ج۲ ،ص۱۹۴
مثلا در جمله «ضرب خالدٌ سعیداً» کلمه خالد چه نقشی دارد و چه نوع اعرابی را می پذیرد؟ و آیا سعید در این جمله زائد است یا رکن محسوب می شود؟ همه این ها در علم نحو بررسی می شود چون موضوع نحو کلمه است.و اینکه این جمله چه نوع جمله ایست، اسمیه است؟ یا فعلیه؟ و آیا این جمله نقش و محلی از اعراب دارد یا خیر ؟ همه ی این ها در علم نحو بررسی می شود چون موضوع نحو کلام است.
انگیزه تدوین علم نحو
با گسترش قلمرو اسلام در قرن اول، بسیاری از اقوام غیر عرب مسلمان شدند.افراد تازه مسلمان شده برای فهم قرآن و هم چنین رشد در جامعه اسلامی به یادگیری زبان عربی روی آوردند. حضور هزاران اسیر ایرانی در سرزمین های عرب و ازدواج عرب ها با دختران ایرانی و تولد فرزندانی دورگه باعث درآمیختگی عرب اصیل با دیگر اقوام غیر عرب گردید.
این درآمیختگی باعث شده بود که روز به روز زبان عربی از فصاحت خود فاصله بگیرد.وضع موجود، عرب زبانان اصیل را نگران آینده زبان عربی کرده بود.بنابراین زمینه برای ایجاد علم نحو فراهم گردید. البیان و التبیین، ج۱، ص۱۴۵
واضع و پدیدآورنده علم نحو
حضرت على علیه السلام یکی از یاوران خودش به نام ابوالأسود دوئلى را مأمور کرد تا زیر نظر آن حضرت ،علم نحو را پدید آورد. سال ها بعد ابوالاسود با استفاده از همین علم نحو، قرآن را حرکت گذارى کرد.طبقات النّحویین، جلد ۷، صفحه ۱۴
زمانی که ابوالاسود به خدمت امام علی علیه السلام رسید، به امام عرض کرد که بخاطر زندگی افراد غیر عرب در بین مردم، زبان عربی دچار تباهی شده است امام به او فرمود که چند ورق بخرد.سپس فرمود که «کلمه» یا اسم است یا فعل است ویا حرف ابوالاسود براساس این فرموده امام، نحو را تدوین کرد. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۲، ص۲۹۷-۲۹۸
مکاتب نحوی
مکتب بصره
اولین شهری که در آن مباحث نحوی شکل گرفت، شهر بصره بود و اولین نحویون بصره ابوالاسود دوئلی و عبدالرحمن بن هرمز بودند. شاخص ترین و مشهور ترین فرد از میان ادبای شهر بصره، خلیل بن احمد فراهیدی بود که کتاب منحصر به فرد العین را تألیف کرد که در زمان خودش کار بسیار بزرگ و تأثیرگذاری بود. تفاوت این مکتب با مکتب کوفه، مقدّم داشتن قیاس بر موارد سماعی و هم چنین استفاده از اشعار فصیح عرب بوده است. مکتب بصره حدوداً صد سال زودتر از مکتب کوفه ایجاد شد. ابن ندیم در کتاب الفهرست می گوید:«بصریون در علم نحو بر ما (کوفیان) مقدمند زیرا علم ادب عربی از آنها اخذ شده است».
مکتب کوفی
حدود یک قرن بعد از مکتب بصره در شهر کوفه فردی بنام کسائی و شاگردش فرّاء، مکتب نحوی کوفه را با اصطلاحات و تعابیر جدیدی ایجاد کردند. این مکتب بر خلاف مکتب بصره به موارد سماعی بیش تر از قیاس اهمیت می دادند و اشعار غیر فصیح عرب را نیز در اسنادهایشان بکار می بردند. علی بن مبارک احمر، ابن کیسان، ابوبکر ابن انباری و احمدبن یحیی ثعلب از مشهور ترین علمای نحو کوفه هستند.
مکتب بغداد
مکتب بغداد را می توان ترکیبی از نظریات دو مکتب کوفه و بصره دانست که در شهر بغداد شکل گرفت. محمدبن یزید مبرّد، رئیس علمای بصره و ابوالعباس احمدبن یحیی ثعلب، رئیس علمای کوفه به شهر بغداد آمدند و با یک دیگر به مناظره نشستند. نتیجه ی این مناظرات که با حضور تعداد زیادی از علما و دانش آموختگان نحو برگزار شده بود، شکل گیری مکتب جدیدی بود که بعدها به نام مکتب بغداد شناخته شد.
مکتب اندلس
پس از مکتب بغداد مکتب اندلس ایجادگردید که از بزرگ‌ترین علمای آن ابن مالک بوده است.
المدارس النحویه، دکتر شوقی ضیف، ص۳۶۵ ـ ۲۴۳
مشهورترین و بزرگ ترین علماء نحو
- ابوالأسود دوئلی: او پدیدآورنده دانش نحو بود و اولین کسی بود که قرآن را حرکت گذاری کرد. مشهور است که نام او ظالم بن عمر بوده است. سمعانی، الأنساب، ۴۰۵/۵-۴۰۶
- خلیل بن احمد: نام او خلیل بن احمد فراهیدی ازدی بوده است. در سال ۱۰۰ هجری قمری به دنیا آمد، از ویژگی های منحصر به فرد او ارتباط مستقیم با عرب های اصیل بود. او استاد سیبویه بود و گفته شده است که سیبویه بیش از پنجاه بار از خلیل نقل کرده است، و درباره او می گفت: او(خلیل بن احمد) مردی پارسا و پرهیزگار و زاهد بود و سراسر زندگی خود را به دانش اندوزی و تدریس گذراند. او در سال ۱۷۵هـ درگذشت. ابوالطیب لغوی، ۲۷-۴۱
- سیبویه: او عمرو بن عثمان بن قَنبر نام دارد و سیبویه لقبی است تنها مخصوص خود او است و کس دیگری این لقب را ندارد. او در شهر بیضاء، یکی از شهرهای فارس به دنیا آمد، و زندگی اش را در شهر بصره گذراند. از اساتید او می توان به خلیل بن احمد فراهیدی، عیسی بن عمر و یونس بن حبیب اشاره کرد. او مؤلف الکتاب ارزشمند است و در سال ۱۸۰ هـ درگذشت. ابوالطیب لغوی، ۶۵
- اخفش: نام او سعید بن مَسعده و لقبش اخفش
است. اصالتا او از قبیله ی مَنبِج است و در بصره زندگی می کرد. شاگرد سیبویه بود و
در این باره می گفت: سیبویه چیزی را پدید نیاورد نکرد، مگر آنکه آن را به من نیز آموخت. او در میان نحویان بصره
و کوفه جایگاهی بلند داشت. نحو را از سیبویه آموخت و تنها کسی است که نحویان از
طریق او با کتاب سیبویه پیوند می یابند.
او در حدود سال ۲۱۵ هـ درگذشت. سیوطی، بغیه الوعاه، ۵۹۰/۱ - فرّا: نام او ابوزکریا یحیی بن زیاد دیلمی است؛ او در شهر کوفه زاده شد و نزد کسائی و یونس بن حبیب به یادگیری دانش عربی پرداخت. او از بزرگان علم نحو در کوفه بود، و در سال ۲۰۷هـ درگذششت. ابوالطیب لغوی، ۸۶
- ابوعلی فارسی: نام او ابوعلی حسن بن احمد فارسی است. در فسا شهری نزدیک شیراز زاده شد. گفته شده که او شاگرد نحوی بزرگ ابن سرّاج بوده است. ابوعلی فارسی در سال ۳۷۷ هـ درگذشت. کتاب های الإیضاح فی النحو، التکمله فی الصرف، و الحجّه فی علل القراءات السبع از آثار اوست. زبیدی، ۱۰۳
- ابن هشام: نام او عبدالله جمال الدین بن یوسف انصاری است. در سال ۷۰۸ هـ در شهر قاهره زاده شد.او در دانش عربی سرآمد روزگار خود بود. ابن هشام در سال ۷۶۱ هـ در قاهره درگذشت. از کتاب های او می توان به المغنی، أوضح المسالک، شذورالذهب، و شرح شذورالذهب اشاره کرد. سیوطی،بغیه الوعاه، ۶۸/۲
- ابن عقیل: او عبدالله بن محمّد نام دارد. اصالتا همدانی است، او درسال ۶۹۸ هـ زاده شد. به او لقب پیشوای دانش عربی داده اند، ابن عقیل در سال ۷۶۹ هـ درگذشت. معروف ترین اثر او شرح ألفیه ی ابن مالک است. سیوطی، بغیه الوعاه، ۴۷/۲
- سیوطی: او عبدالرحمن جلال الدین بن ابی بکر نام دارد، و همواره نزد استادان خویش به تحصیل مشغول بود و از دانش سرشار آنها نهایت استفاده را برد، و بعد از آن به تألیف کتاب پرداخت او در سال ۹۱۱ هـ درگذشت. سیوطی ،حسن المحاضره، ۱۸۸/۱
- ابن مالک: نام او محمّد جمال الدین بن عبدالله است. در سال ۶۰۰ هـ در شهر جبّان زاده شد، او دارای هوش و ذکاوتی سرشار بود او سرانجام در سال ۶۷۲ هـ از دنیا رفت. از آثار او می توان به تسهیل الفوائد و تکمیل المقاصد، الکافیه الشافیه، و خلاصه آن معروف به الفیه اشاره کرد. بغیه الوعاه، ۱۳۰/۱
مشهورترین کتب نحوی
- الکتاب(سیبویه): الکتاب یکی از جامع ترین و ارزشمندترین کتب نحوی است. لفظ شاهکار برای این اثر سیبویه درست و بجاست. این کتاب علاوه بر جامعیتی که دارد سرشار از حرف های نو و تازه است.
- شرح شذور الذهب(ابن هشام): این کتاب نوشته عالم بزرگ نحو، ابن هشام است و یکی از آثار مهم اوست که شامل یک دوره کامل نحو به صورت تحلیلی به مسائل نحوی می پردازد و از تعریف کلمه شروع، و به مبحث عدد ختم می شود.
- بهجه المرضیه(سیوطی): این کتاب شرح الفیه ابن مالک است که بسیار مشهور و متداول است. دقت های نحوی بیشمار و انتخاب درست عبارات و کلمات سیوطی در این کتاب باعث شده است که کتاب بهجه المرضیه سال ها کتاب اصلی آموزش نحو در حوزه های علمیه باشد.
- نحوالوافی(عباس حسن): این کتاب ۴ جلدی نوشته عباس حسن از کتب معاصر نحوی است که بنابر ترتیب مباحث الفیه نگارش شده است.
- شرح الفیه ابن مالک (ابن عقیل): این کتاب یکی از مشهور ترین شرح های الفیه ابن مالک است و از ویژگی های مهم آن، جامعیت در مباحث نحوی و هم چنین داشن نثری روان و ساده است که همین ویژگی ها سبب شده که سال ها مورد توجه حوزه های علمیه باشد.
- فوائد صمدیه (شیخ بهایی): نام اصلی ای کتاب الفوائد الصمدیه است و در واقع رساله ای بود که شیخ بهایی برای آموزش نحو به برادر خودش که نامش عبدالصمد بود فرستاد. خلاصه و مختصر بودن این کتاب سبب شده تا یادگیری این کتاب آسان تر شود.
- الهدایه فی النحو (تصحیح حسین شیرافکن): یکی از کتب آموزشی مرسوم در حوزه های علمیه است و جالب است بدانید در مورد نویسنده ی اصلی آن، اختلاف وجود دارد؛ برخی او را ابوحیان اندلسی، بعضی، زبیر بصری، بعضی ابن درستویه و برخی، دختر ابن حاجب دانسته‌اند. این کتاب چند سال قبل توسط استاد شیرافکن بازنویسی و تصحیح گردید.
- نحو میر (نوسینده آن میر سید شریف جرجانی): کتاب ” نحو میر” سال ها مورد توجه و علاقه دانش آموختگان زبان عربی بوده و هنوز هم طرفداران زیادی دارد. ویژگی بارز آن این است که در عین خلاصه و مختصر بودن می تواند تا حد زیادی خواننده اش را با علم نحو آشنا کند.
ارتباط صرف و نحو
صرف و نحو دو علم از علوم ادبیات عرب هستند که مشترکاً در برنامه آموزشی حوزه های علمیه وجود دارند.و معمولا نام این دو علم کنار هم ذکر می شود لذا تصمیم گرفتیم که شباهت ها و تفاوت های این دو علم را بیان کنیم.
شباهت صرف و نحو
هردو علم ، کامل کننده یک دیگر در فهم دقیق تر زبان عربی هستند و هر دو ابزاری اساسی برای فهم آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام می باشند. هم چنین موضوع علم آنها بهم نزدیک است نحو از کلمه و کلام بحث میکند وعلم صرف از کلمه ، قبل از ترکیب آن سخن می‌گوید.
تفاوت صرف و نحو
موضوع علم صرف ساختمان و خصوصیات کلمه است و به کمک این علم میتوانیم کلمه را به شکل های مختلف در آورین و معان مختلفی بدست بیاوریم. و هم چنین اهمیت یادگیری علم صرف به خاطر این است که به ما در شناخت معنی کلمات در صیغه های مختلف و تسلط بر تغییرات کلمه، مانند اعلال، قلب و حذف توانمند می سازد.
اما برخلاف علم صرف در علم نحو ما با مجموعه ای از قوانین و قواعدی روبرو هستیم که به آخر کلمات میپردازد و آن ها را از جهت إعراب و بناء و کیفیت ترکیب کلمات با یکدیگر مورد ارزیابی قرار میدهد. موضوعاتی مانند: مرفوعات، منصوبات، مجرورات، انواع جملات و اصل تقدیم مبتدا بر خبر، از مباحث علم نحو به شمار می رود.
آموزش آنلاین نحو در چند سطح
در صورتی که مایل به یادگیری علم نحو می‌باشید، دوره‌های رایگان و آنلاین سایت «حوزه علمیه مجازی مهندس طلبه» را به شما پیشنهاد می‌دهیم:
- سطح مقدماتی: نحو مقدماتی
- سطح متوسط: بدایه النحو
- سطح عالی: متن خوانی عربی
سلام از حضرتعالی بخاطر زحمات کشیده اید جداًقدر دانی می شود و سلامتی و موفقیت و توفیق روزافزون شمارا از درگاه ایزد منان خوستارم
با سلام و خسته نباشی کار بسیار عالی انجام دادید من به نوبه خودم از شماها تشکر و سپاس فراوان دارم انشالله که خداوند خیر عظیمی به شماها بدهد
سلام مجدد خواستم دانلود کنم دانلود نمیشه درسهای بدایه النحو
درسهای صرف ساده دانلود میشد ولی درسهای بدالنحو فقط صفحه پخش فیلم ذخیره میشه
لطفا راهنمایی کنید تشکر
با سلام و احترام
حقیر حدود ۳ سال است که دروس حوزه را به صورت آزاد مطالعه و مباحثه می کنم.
هنوز بعد از اینهمه مدت نتوانستم درست بفهمم ما که طلبه آزاد هستیم تا چه پایه ای باید بخوانیم ؟
(منظور بند ۱۰ و ۱۸ )
لطفا راهنمایی کنید برای امتحان قم چه منابعی باید
خوانده شود.
تشکر
باسلام واحترام
از مرکز مدیریت حوزه علمیه قم سوال بفرمایید
موفق باشید
چطور میشه دانلودش کرد؟
سلام و احترام خدمت شما بزرگوار ،خیلی عالیست ،حرکتیست ک ب گسترش معارف شیعه می انجامد،ان شاء الله ب یاری خدا و توجهات حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف توسعه یابد.از شما سپاسگزاری میکنم.
صمیمانه از شما سپاسگزارم.
در محیط دانشگاهی و حوزوی الان نیستم ولی به لطف زحمات شما ها بزرگواران دانشمند که یقینا برکتی از جانب خدای رحمان و عنایت حصرت
امام حجت عج هستید، کار برای ما ساده شده است. میکده تان همیشه گشوده باد. و مستیتان جاودانه.
با سلام و احترام،
خیلی سپاسگزارم از همه شما که ما طلبه ها و دانش جویی را کمک می کنید.
خداوند شما را حفظ کند و همیشه این کار خیر را ادامه دهید.
درخواست چندتا درس دیگر دارم اگر فراهم کنید ممنون میشم.
۱٫ کلام اسلامی ۱ و ۲ – آقای محمد سعیدی مهر
۲٫ بدایه الحکمه علامه طباطبایی
۳٫ کلام استدلالی ۱ و ۲ – آقای مظفری
۴٫ مسایل جدید یا کلام جدید
متشکرم.
سلام و احترام خدمت زحمت کشان گرامی
در بخش بزرگان نحو، بهتر بود از بزرگانی همچون استرآبادی صاحب کتاب شرح کافیه و شرح شافیه نیز یادی بفرمایید. و نیز ابن جنی.
این افراد از موثرین در علم نحو هستند
مچکرم