بخل
بخل یکی از صفات اخلاقی مذموم و ناپسند است که اسلام بشدت از آن منع نموده و مردم را به ترک آن تشویق کرده است در ادامه این مقاله به برخی از نکات بسیار مهم و کاربردی پیرامون این صفت می پردازیم.
سخنرانی حاج آقا قرائتی درباره بخل
معنای بخل
تنگ چشمی و خسیس بودن را بخل گویند این واژه ضد جود و سخا است .و به معنای دیگر خودداری شدید از بخشش و دادن مال به دیگران .
عوامل بخل
- فراموشی مرگ :یکی از مهم ترین عوامل ایجاد این رذیله٬ ازیاد بردن مرگ است .بخیل همیشه در حال جمع کردن مال است گویی هیچ گاه از دنیا نمیرود و او از مرگ استثنا شده است همین بی توجهی فرد به سرنوشت حتمی خود باعث میشود بخل در وجود انسان ریشه بدواند و رشد کند.
- وسوسه های شیطانی : شیطان به عنوان دشمن قسم خورده انسان همیشه در کمین اوست تا از هر طریقی که شده به او ضربه بزند و بهترین فرصت برای او همین بخل است چراکه علاوه بر محروم کردن شخص از پاداش و اجر سخاوت در سرای آخرت ، در دنیا نیز او را از آرامش و لذتی که اهل جود و سخاوت از بخشش خود میبرند نیز محروم می کند.
- ترس از فقر : اندیشه صرفا مادی و عدم توجه به علل الهی باعث میشود عده ایی همیشه نگران فردای خود باشند و صفت زیبایی مانند سخاوت در آنها بمیرد و صفت رذیله ایی مانند بخل در وجود آنها شکل بگیرد.
- علت خانوادگی : همان طور که بزرگ شدن و پرورش یافتن در یک خانواده کریم و سخاوتمند باعث میشود که فرد سخی و بخشنده شود همانطور هم تربیت یافتن در یک خانواده بخیل و خسیس هم باعث میشود فرد خسیس و بخیل شود.
انواع و اقسام بخل
بخل در واجبات
بخل در امور واجب مانند زکات ،خمس، پرداخت نفقه، پرداخت حقوق دیگران و خودداری از رفتن به حج و حفظ آبروی خود و دیگران ، این نوع بخل بنابر فرموده امیرمومنان علی علیه السلام بدترین نوع بخل است. امام علی علیه السلام میفرماید: بخل و امساک از اموالی که خدای سبحان، اعطای آنها را واجب کرده، از قبیح ترین بخل ها است. غررالحکم، ص۲۹۴
بخل در مستحبات
بخل در امور مستحب و سفارش شده ایی مانند صدقه دادن به فقرا ، قرض دادن به افراد نیازمند ، صله رحم و انجام کارهای عام المنفعه را بخل در مستحبات می گویند.
نشانه و علامت
هرکسی از وجود یا عدم وجود این رذیله زشت در وجود خود آگاه است اما وجود صفت رذیله بخل و خساست در دیگران نیازمند نشانه و دلیل است و نشانه اصلی آن زیاده روی در بهانه تراشی و عذر آوردن در کمک کردن به دیگران و انفاق به مستمندان است. امام علی علیه اسلام فرمودند : اَلْبَخِیلُ مُتَحَجِّجٌ بِالْمَعَاذِیرِ وَ اَلتَّعَالِیلِ(شخص بخیل متوسل به عذرها و علتهای (واهی) می شود). غرر الحکم ؛ ج ۱ , ص ۶۸
آثار بخل
- دوری از خداوند : داشتن بخل انسان را از انجام اوامر الهی باز میدارد و همچنین بخل ، راه را برای دیگر صفات رذیله مانند ظلم و زیر پا گذاشتن حقوق دیگران باز میکند.امام علی علیه السلام فرمودند : اَبْعَدُ الخلائِقِ مِنَ اللهِ تَعالی اَلبَخیلُ الغَنی (دور ترین مخلوقات از ساحت قدس خداوند متعال آدم خسیس غنی مالدار است). فهرست غرر ص۲۹
- دوری از مردم : بخل محبوبیت را در بین مردم کم میکند وآنها از دور انسان پراکنده میکند. امام علی علیه السلام فرمودند : لیسَ لِشَحیحٍ رَفیقٌ ( آدم خسیس هیچ دوست و رفیقی ندارد). فهرست غرر ص۳۰
- سلب آرامش : دوری از پروردگار هستی و وابستگی شدید به مال دنیا باعث می شود بخیل همیشه نگران باشد و روی آرامش را نبیند. امام صادق علیه السلام فرمودند: اَقَلُّ النّاسِ راحهً البَخیلُ (کم آسایش ترین مردم آدم بخیل است).سفینه ، ج۱
- نفع نبردن از مال: بخیل همانطور که مانع خیررسانی به دیگران است به خودش نیز بخل میورزد و سودی از اموال و دارایی های خود نمی بیند تا زمانی که مرگ او فرا برسد و اموالش بین سایرین تقسیم گردد. امام علی علیه السلام : البَخیلُ یَبخَلُ عَلی نَفسِهِ بِالیَسیرِ مِن دُنیاه وَ یَسمحُ لِوارِثِهِ بِکُلّها! (آدم بخیل (حتی) در چیزهای پشیز و اندک دنیا برای خود بخالت میکند و (در عوض) تمامی آن را به وارثانش تقدیم می‌نماید!).فهرست غرر، ص ٢٩
راه های درمان بخل
- ذکر و یاد خداوند وعمل به دستورات دینی: ذکر خداوند مهربان و انجام تکالیف شرعی موجب بوجود آمدن محبت به خداوند کریم و کاهش محبت به دنیای فانی و در نتیجه ازبین رفتن بخل در انسان می شود.
- یاد مرگ : همان گونه که فراموشی مسئله حتمی مرگ علت ایجاد بخل است ، یاد مرگ هم آن را از بین میبرد. همه میدانند که روزی باید همه چیز را رها کنند و از این دنیا بروند اما چیزی که مهم است یاد و توجه به مسئله مرگ بصورت مستمر می باشد .این توجه دائمی خیرات و برکات زیادی برای انسان دارد که یکی از آنها از بین رفتن بخل است.
- هم سفره شدن با دیگران :یکی دیگر از راه های درمان بخل این است که انسان خود را عادت بدهد تا با دیگران هم غذا و هم سفره شود امام رضا علیه السلام می فرماید : سخاوتمند از غذای مردم می خورد تا مردم هم از غذای او بخورند ، اما بخیل از غذای مردم نمی خورد تا آنها نیز از غذای او نخورند.( عیون اخبار الرضا ج۲ ص ۱۲ ) پس اگر کسی خودش را با دیگران هم سفره سازد در بلند مدت خصیصه بخل را درمان میکند و خودش نیز اهل بخشش می شود.
بخل در اسلام
بخل در آیات قرآن کریم
- سوره بقره ، آیه ۲۶۴
نکوهش بخل[سوره بقره ، آیه ۲۶۴] یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلى شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ (۲۶۴)
اى کسانى که ایمان آورده‌اید، صدقه‌هاى خود را با منّت و آزار، باطل مکنید، مانند کسى که مالش را براى خودنمایى به مردم، انفاق مى‌کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مَثَل او همچون مَثَل سنگ خارایى است که بر روى آن، خاکى [نشسته] است، و رگبارى به آن رسیده و آن [سنگ] را سخت و صاف بر جاى نهاده است. آنان [=ریاکاران] نیز از آنچه به دست آورده‌اند، بهره‌اى نمى‌برند؛ و خداوند، گروه کافران را هدایت نمى‌کند.
- سوره حدید ،آیه ۲۴
الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ ۗ وَمَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ ﴿٢۴﴾
همانان که بخل مى‌ورزند و مردم را به بخل ورزیدن وامى‌دارند. و هر که روى گرداند قطعاً خدا بى‌نیاز ستوده است.
- سوره لیل آیه ۸
وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَىٰ
و اما آنکه بخل ورزید و خود را بى‌نیاز دید.
- سوره اسرا آیه ۱۰۰
قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَهِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَهَ الْإِنْفاقِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً (۱۰۰)
بگو: اگر شما مالک گنج‌هاى رحمت پروردگار من بودید، در آن صورت از بیم هزینه کردن قطعا امساک مى‌کردید، و آدمى همواره بخیل است.
- سوره نسا آیه ۳۷
الَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ یَکْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ عَذاباً مُهیناً (۳۷)
همان کسانى که بخل مى‌ورزند و مردم را به بخل وا مى‌دارند، و آنچه را خدا از فضل خویش بدانها ارزانى داشته پنهان مى‌دارند. و براى کافران عذابى خفت بار آماده کرده‌ایم
بخل در روایات ائمه
- امام جعفرصادق علیه‌السلام : ما مَحَقَ الاسلامَ مَحْقَ الشُّحِّ شیءٌ
هیچ‌چیز به اندازه بخل و خسیسی اسلام را منهدم نکرده است! (خصال، ج ١، ص ١۵)
- امام جعفرصادق علیه‌السلام : خیارُکُم سُمَحاؤُکُم وَ شِرارُکُم بُخَلاؤُکُم.
بهترین شما مردمان بخشنده و نظربلند و بدترین شما مردمان خسیس و تنگ‌نظران هستند. (بحار، ج ٧٣، ص ٣٠٧)
- امام جعفرصادق علیه‌السلام : لایَکُونُ المؤمِنُ جَباناً ولاحَریصاً و لاشَحیحاً.
مؤمن نه زبون میشود و نه حریص و نه بخیل. (خصال، ج ١، ص ۴١)
- امام محمدباقرعلیه‌السلام : ما مِن عَبدٍ یَبخَلُ بِنَفَقَهٍ یُنفقُها فیما یَرضَی اللهُ اِلاَّ ابتَلی بِأَن یُنفِقَ اَضعافَها فیما أسخَطَ اللهُ!
هر بنده‌ای که از انفاق کردن در راه رضای خدا بخالت کند (بداند) حتماً چندین برابر آن را در راهی که رضای خدا نیست مصرف خواهد نمود! (سفینه،ج ١، ص ۶١)
- امام علی علیه السلام : مَن قَبَضَ یَدَهُ مَخافَهَ الفَقرِ فَقَد تَعَجَّلَ الفَقرَ!
کسی که از ترس فقر و نداری بخالت میکند در حقیقت در فقر و نداری خود عجله کرده است! (فهرست غرر، ص ٢٩)
- پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم : لا تُشاوِرْ جَباناً اَو بخیلاً أَو حریصاً.
هیچ‌گاه در کارهایت با آدم زبون و ترسو یا بخیل و یا حریص مشورت مکن. (بحار، ج ٧٣، ص ٣٠٢)
- امام رضا علیه السلام : السَّخِیُّ یَأکُلُطَعامَ النّاسِ لِیَأکُلُوا مِنْ طَعامِهِ، وَالْبَخیلُ لا یَأکُلُ طَعامَ النّاسِ لِئلّا یَأکُلُوا مِنْ طَعامِهِ!
آدم باسخاوت از طعام مردم می‌خورد تا آنان نیز از طعام او بخورند ولی آدم خسیس از غذای مردم نمی‌خورد تا آنان هم از غذای او نخورند! (عیون‌الاخبار، ج ٢، ص ١٢ ـ بحار، ج ٧١، ص ٣۵٢)
بخل و مفاهیم نزدیک
بخل و حسادت
بخل و حسادت هر دو از صفات مذموم اخلاقی هستند اما دو چیز کاملا متفاوت هستند و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت . حسادت یعنی آرزوی از بین رفتن نعمت و مالی که خداوند به دیگری داده است و احساس ناراحتی از وجود نعمت و موفقیت بیشتر در دیگران اما بخل یعنی فرد مال و نعمتی که در اختیار دارد و از دیگران دریغ می کند و احساس تکلف و سختی شدید هنگام بخشش مال به دیگران .
بخل و صرفه جویی
ممکن است بخیلی کار های خودش را بنام صرفه جویی انجام دهد اما باید توجه داشت همانطور که بخل یک رذیله اخلاقیست صرفه جویی یک حسنه اخلاقی است و کاملا این دو با هم متفاوت هستند و نباید فریب افراد بخیل را خورد . صرفه جویی یعنی جلوگیری از مصرف غیرلازم و غیر مفید
در حالی که بخل یعنی جلوگیری از مصرف کاملا مفید و کاملا لازم و شایسته بخاطر خودخواهی و خودبینی کورکورانه در فرد بخیل می باشد.
سخن آخر
بخل یکی از مهلک ترین و آسیب زننده ترین صفات منفی اخلاقی است که می تواند علاوه بر تحت تاثیر قرار دادن زندگی دنیا و تلخ کردن آن برای فرد سرنوشت و ابدیت انسان را نیز تحت تاثیر سوء قرار دهد. اما خبر خوب این است که انسان می تواند با چند راهکار ساده و کمی صبر این رذیله اخلاقی را کاملا از بین ببرد که مهم ترین این راهکار ها توجه به خداوند متعال و طلب کمک و استعانت از خود اوست .
