غرور

غرور یکی از صفات رذیله اخلاقی است. در واقع این صفت، یک صفت همه شمول است و کمتر کسی در جامعه پیدا می‌شود که هیچ گونه غروری در وجود او نباشد، مسئله اصلی میزان شدت و ضعف این صفت در وجود انسان‌ها است. معمولاً صفت غرور به جای صفت تکبر اشتباه می‌گیرند. در این مقاله به بررسی جامع و کاملی در مورد این خصیصه می‌پردازیم.

سخنرانی درباره غرور(حجه الاسلام قرائتی)

معنای لغوی غرور

واژه غرور در لغت به معنای فریب خوردن و فریفته شدن و گول خوردن می‌باشد. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، چاپ اول، ج۱۰، ص۱۴۶۹۹

معنای اصطلاحی غرور

غرور در اصطلاح یعنی دل‌خوش شدن و دلگرم شدن به چیزی غیر از خدا و خود را بی نیاز دیدن به خاطر نعمتی که در اختیار انسان قرارگرفته است.

تفاوت غرور و تکبر

غرور با تکبر متفاوت است. تکبر یعنی خود را بزرگ‌تر و برتر از دیگران دیدن اما همان گونه که گفته شد غرور الزاماً همراه با تکبر نیست و تنها دلگرم شدن به غیر از خدا و به همان اندازه خود را بی نیاز دیدن از خدا غرور نام دارم. اما نکته مهم این است که غرور معمولاً منجر به ایجاد تکبر در وجود انسان می‌شود.

غرور خوب است یا بد؟

شاید شنیده باشید گاهی داشتن کمی غرور خوب است (بعضی‌ها  داشتن صفت غرور را برای خود، افتخار می‌دانند!! ) اما باید بدانید این حرف کاملاً غلط است و مغرور بودن با توجه به معنای اصلی آن، هرچقدر هم که باشد اشتباه است. اما همان‌گونه که گفته شد مردم معمولاً غرور را با تکبر اشتباه می‌گیرند و در روایات اسلامی داریم در موارد خاصی باید رفتار متکبرانه داشته باشیم. دقت داشته باشید رفتار متکبرانه، نه اینکه واقعاً خود تکبر در وجود ما باشد و خودمان بزرگ و برتر از دیگران بدانیم.

عوامل ایجاد غرور

ریشه بسیاری از خسارت‌ها و شقاوت‌ها غرور است. ایجاد غرور می‌تواند عوامل متعددی داشته باشد. مهم‌ترین آنها عبارت است از:

1. نادانی و جهالت: عدم آگاهی کافی موجب ایجاد توهم در وجود انسان می‌شود و این توهم باعث ایجاد غرور می‌شود زیرا حقایق عالم را نمی‌بیند و سرمست از نعمت‌های محدود و موقتی که در اختیار او قرا گرفته می‌شود.
2. غفلت: غفلت با نادانی متفاوت است. غفلت یعنی عدم توجه به دانسته‌ها. کسی که دچار غفلت شده باشد در واقع با کسی که نمی‌داند برابر است اما گناه و تقصیرش بیش‌تر است.
3. فراموشی مرگ: در برخی از انواع غرور، مرگ یکی از عوامل ایجاد آن است. توجه به مرگ یعنی توجه به تمام شدن نعمت‌هایی چون سلامتی، ثروت و خانواده و همه چیزی که در دنیا دارد و به آن مغرور شده است.

انواع غرور

همه انسان‌های مغرور یک نوع غرور ندارند و ممکن است نوع غرور آن‌ها متفاوت باشد. البته یک انسان مغرور می‌تواند چندین نوع غرور هم زمان داشته باشد که در این صورت وضع برای او حادتر می‌شود. فهرست مشخصی از انواع غرور وجود ندارد زیرا به تعداد نعمت‌هایی که انسان دارد، می‌تواند به همان تعداد غرور وجود داشته باشد. برخی از شایع‌ترین انواع غرور را در زیر مشاهده می‌کند:

1. برخی به مال دنیا و زندگی خود مغرور می‌شوند: .شاید شایع‌ترین نوع غرور، همین مغرور شدن به مال دنیا و زندگی مرفه باشد. خیلی‌ها وجود دارند که بعد از ارتقاء کیفیت زندگی و پول‌دار شدن، اخلاقشان نیز عوض می‌شود و این نشانه‌ی این است که آن‌ها به مال‌ومنال خود مغرور شده‌اند.
2. برخی مغرور جوانی و سلامتی خود می‌شوند: جوانی و سلامتی به‌عنوان دو نعمت ارزشمند عامل غرور بسیاری از افراد مغرور در جامعه است. این گونه افراد نگاهشان به جوانی و سلامتی به گونه ایست که انگار هیچ گاه پیر و افتاده نمی‌شوند و همین باعث غرورشان می‌شوند.
3. برخی غرورشان به طاعت و بندگی و اعمال صالح است و دچار خودپسندی می‌گردند: بدترین نوع غرور همین نوع است که دامن افراد متدین جامعه را می‌گیرد. عده ای اگر مدتی مقید به تلاوت قرآن و نماز شب و دیگر عبادات باشند. دلخوش و دلگرم به همان اعمال می‌شوند و در اصطلاح ما تبدیل به افرادی مغرور می‌شوند.

نشانه های غرور

برخی از افراد نشانه‌هایی را برای وجود غرور معرفی می‌کنند که کاملاً اشتباه است زیرا با توجه به انواع غرور که بیان شد متوجه می‌شویم غرور، نشانه یا نشانه‌های خاص و ثابتی ندارد و ممکن است به نسبت نوع غرور، نشانه‌های آن نیز متفاوت باشد. از طرفی نشانه‌های ارائه شده بسیار شبیه به نشانه‌های افراد متکبر یا فخرفروش یا افراد دارای کمبود توجه و محبت و یا حتی گاهی نشانه‌های افراد دارای صفت پسندیده‌ی عزت‌نفس است. و نکته مهم دیگری که قبلاً هم آورده شد، این است که همه مردم دارای صفت غرور هستند و کسانی که هیچ‌گونه غروری در وجودشان نیست همان اولیاءالله و انسان‌های اهل معرفت و علم هستند که درواقع تعدادشان بسیار اندک است.

مسئله ای که در این زمینه اهمیت دارد این است که هر فردی بتواند تشخیص دهد چه انواعی از غرور را دارا است؟ و شدت و ضعف هرکدام چگونه است؟ و این مهم نیز فقط با تأمل فرد در وجود خودش دست‌یافتنی است و نه با نشانه‌های ضدونقیض و گاهی غلط‌انداز ارائه‌شده توسط برخی از افراد.

مضرات غرور

غرور یکی از مهلک‌ترین خصیصه‌هاست که می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به حیات دنیوی و اخروی انسان وارد سازد. هر انسانی هرچقدر بیش‌تر واقعیت‌ها را درک کند بیش‌تر و بهتر می‌تواند رشد نماید و استعدادهای خود را شکوفا کند اما غرور یعنی ندیدن حقیقت‌ها و واقعیات، انسان هرچقدر مغرورتر، چشمانش در برابر حقایق عالم بسته‌تر. شاید بشود این را بزرگ‌ترین ضرر غرور برای هر انسانی دانست. اما ضررهای فرعی دیگری نیز وجود دارند که در زیر برخی از آنها را مشاهده می‌کنید:

1. منزوی شدن: مردم از افراد مغرور خوششان نمی آیند و آن ها را به عنوان دوست خود قبول نمی کنند.
2. عدم رشد معنوی: لازمه ی رشد معنوی، احساس درونی نیاز و فقر است. کسی که مغرور است خودش را حقیقتاً فقیر نمی بیند.
3. ضربه شدید روحی بعد از بین رفتن نعمت ها: فرد مغروری که مثلاً به مال و ثروتی که دارد، غرورش ایجاد شده باشد، اگر روزی مال و ثروتش را از دست بدهد، بشدت آسیب خواهد دید.

راه های درمان آن

علما و بزرگان راه های زیادی را برای درمان غرور ارائه کرده اند که مهم ترین آنها را در زیر مشاهده می کنید.

1. افزایش آگاهی و معرف: آگاهی یافتن نسبت به اموری  مانند ضعف و فانی بودن خود، نقاط ضعف و وابستگی‌ها و هم‌چنین رحمت خدا، حوادث دنیا، می‌تواند تا حد زیادی غرور انسان را از او بگیرد.
2. عبرت گرفتن: عبرت گرفتن از اموات و گذشتگان، از ویرانی‌ها، از ذلیل شدن عزیزان، از پیر شدن جوانان، از فقیر شدن ثروتمندان، توجه به همه این‌ها می‌تواند انسان را از غرور نجات دهد.
3. توجه به خدا: توجه به عظمت و بزرگی خدا نیز عامل مؤثری برای از بین بردن غرور انسان است. امام علی علیه السلام در نامه ای که به مالک اشتر می‌نویسد: هرگاه به حکومتی که داشتی مغرور شدی نگاه کن فرمانروایی تو بزرگ‌تر است یا فرمانروایی خدا.
4. توجه به نحوی آفرینش و مرگ: در روایتی از امام علی علیه‌السلام آمده است: انسان اولش نطفه است و آخرش هم جیفه ( جسد بدبو)توجه به همین مسئله کُشنده بسیاری از غرورهاست.

غرور در اسلام

غرور در اسلام به‌عنوان منشأ بسیاری از شکست‌ها و محرومیت‌ها شناخته شده است. این صفت به‌نوعی در مقابل و در ضد بندگی است،  درحالی‌که هدف اصلی اسلام دعوت انسان‌ها به بندگی است و این بندگی محقق نمی‌شود مگر انسان خود را فقیر و عاجز ببیند یعنی دقیقاً همان‌گونه که هست. اما غرور یعنی خود را دارا دیدن، دارای ثروت دیدن، دارای جوانی و عمر و سلامتی دیدن. درحالی‌که همه اینها فانی است و از بین می‌رود و انسان حقیقتاً از خود چیزی ندارد. در ادامه به برخی از آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام در این رابطه می‌پردازیم.

غرور در قرآن کریم

غرور در قرآن کریم بارها ذکر شده است. گاهی عیناً لفظ غرور آمده و گاهی هم تنها مفهوم غرور در آیه دیده می شود.

سوره مبارکه انفطار آیه ۶

یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ

اى انسان چه چیز تو را در باره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته

سوره مبارکه لقمان آیه ۳۳

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لَا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ

اى مردم از پروردگارتان پروا بدارید و بترسید از روزى که هیچ پدرى به کار فرزندش نمى ‏آید و هیچ فرزندى [نیز] به کار پدرش نخواهد آمد آرى وعده خدا حق است زنهار تا این زندگى دنیا شما را نفریبد و زنهار تا شیطان شما را مغرور نسازد

سوره مبارکه انعام آیه ۷۰

وَذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَلَا شَفِیعٌ وَإِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لَا یُؤْخَذْ مِنْهَا أُولَئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ

کسانی را که آئین (فطری) خود را به بازی و سرگرمی (و استهزاء) گرفتند و زندگی دنیا آنها را مغرور ساخته رها کن و به آنها یادآوری نما تا گرفتار (عواقب شوم) اعمال خود نشوند، (در آن روز) جز خدا نه یار و یاوری دارند و نه شفاعت کنندهای و (چنین کسی) اگر هر گونه عوضی بپردازد از او پذیرفته نخواهد شد آنها کسانی هستند که گرفتار اعمالی شده‏ اند که انجام داده‏ اند، نوشابهای از آب سوزان برای آنها است و عذاب دردناکی به خاطر اینکه کفر ورزیدند.

سوره مبارکه حدید آیه ۱۴

یُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قَالُوا بَلَى وَلَکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْکُمُ الْأَمَانِیُّ حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ

آنها را صدا می‏زنند که مگر ما با شما نبودیم؟! می‏گویند: آری، ولی شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (مرگ پیامبر را) کشیدید، و (در همه چیز) شک و تردید داشتید، و آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد تا فرمان خدا فرارسید، و شیطان شما را در برابر خداوند فریب داد.

 غرور در روایات اهل بیت علیهم السلام

امام صادق علیه السلام : المغرور فى الدنیا مسکین و فى الا خره مغبون

مغرور در دنیا فقیر است و در آخرت ضرر دیده است. مصباح الشریعه صفحه ۱۴۲

امام علی علیه السلام : زَرَعُوا الْفُجُورَ وَ سَقَوْهُ الْغُرُورَ وَ حَصَدُوا الثُّبُورَ

 آنها بذر فجور و گناه را افشاندند و با آب غرور و فریب آن را آبیارى کردند و محصول آن را که بدبختى و هلاکت بود درو کردند. نهج البلاغه، خطبه ۲

امام علی علیه السلام : بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الْمَوْعِظَهِ حَجَابٌ مِنَ الْغِرَّهِ

در میان شما و موعظه حجابى از غرور است. نهج البلاغه، کلمات قصار، حکمت ۲۸۲

امام علی علیه السلام : طُوبَى لِمَنْ لمْ تَقْتُلُهُ قَاتِلاَتِ الْغَرُورِ

 خوشا به حال کسى که عوامل کشنده غرور او را از پاى در نیاورد. غررالحکم، حدیث ۵۹۷۳

امام علی علیه السلام : جِمَاعُ الشَّرِّ فِى الاْغرَارِ بِالْمَهَل وَ الاْتِّکَالِ عَلَى الْعَمَلِ

کانون بدى ها در مغرور شدن به مهلت الهى و اعتماد بر اعمال(ناچیز) است. غرر الحکم، حدیث ۳۰۰۲

غرور در اشعار فارسی

بسیاری از شعرای بزرگ پارسی زبان در قالب شعر ، به غرور پرداخته اند که در ادامه، دو شعر کوتاه از سعدی شیرازی و خیام نیشابوری را مشاهده می کنید.

در شعر سعدی شیرازی

هیچ فرصت ورای آن مطلب

که کسی مرگ دشمنان بیند

تا نمیرد یکی به ناکامی

دیگری دوستکام ننشیند

تو هم ایمن مباش و غره مشو

که فلک هیچ دوست نگزیند

شادکامی مکن که دشمن مرد

مرغ، دانه یکان یکان چیند

در شعر خیام

گر می‌نخوری طعنه مزن مستان را

بنیاد مکن تو حیله و دستان را

تو غره به آن مشو که می‌می‌نخوری

صد لقمه خوری که می‌غلام است آن را

سخن آخر

سخن آخر اینکه رویارویی با حقیقت، انسان را در مسیر رشد و پیشرفت قرار می‌دهد و تنها مانع بین انسان و حقیقت، همین غرور است که گفته‌شده معنای اصلی آن فریب و نیرنگ است. انسان فریب می‌خورد که حقیقتاً مالک چیزی است، انسان فریب می‌خورد چیز دیگری غیر از خدا حتی کمی هم می‌تواند به او کمک برساند. کسی که موفق شود غرور خود را بکشد، از همه مشتاق‌تر برای بندگی خداست چراکه می‌بیند چیزی جز فقر و نیاز ندارد. دشمن غرور، تفکر و تدبر است. هرکس تفکرش کم‌تر، مغرورتر و هرکس تفکرش بیش‌تر متواضع‌تر و شکسته‌تر.