محاربه

لغت محاربه به معنای «جنگ کردن و ستیز نمودن» با مردم است که برای اهدافی چون دزدی و غارت و … صورت می‌گیرد. گاهی مفهوم محاربه با بغی اشتباه گرفته می‌شود. این واژه در قرآن کریم نیز ذکر شده است. در این مقاله‌ی کوتاه به بررسی این مفهوم و تفاوت آن با بغی می‌پردازیم.

سخنرانی استاد خاتمی نژاد( درباره محاربه)

محاربه چیست؟

معنای لغوی محاربه

محاربه از ریشه «حرب» به معنای جنگ و ستیز است. محاربه در اصل بر وزن مفاعله است که مصدر برای همین باب یعنی مفاعله می باشد و به معنای جنگیدن است.

معنای فقهی و حقوقی محاربه

در فقه محاربه به هرگونه مسلح شدن و ترساندن مردم به قصد دزدی یا ترساندن یا….. گفته می‌شود که مجازات‌های سنگینی نیز در فقه و قانون اسلامی برای آن در نظر گرفته شده است، این گناه مانند زنا، لواط و شراب‌خواری دارای حد است، یعنی مجازات مشخصی در فقه به آن تعلق گرفته است و تفاوت آن با دیگر جرائم دارای حدود این است که دارای ۴ نوع حدود مختلف است.

تاریخچه محاربه

در زمان حکومت پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم در شهر مدینه عده‌ای از کفار به خدمت ایشان رسیده و مسلمان شدند. بعد از گذشت چند روز از حضور آنان در مدینه، اکثر آن‌ها مریض گشته و بیمار شدند به حدی که رنگ صورت‌های آنان به زردی متمایل شد.

پیامبر اکرم (ص) متوجه وخامت حال آن‌ها گردید و دستور داد آن‌ها را به منطقه‌ای خوش آب‌وهوا که در خارج مدینه قرار داشت فرستادند. آن منطقه همان جایی بود که شتران زکات را نگهداری می‌کردند. آنان از آب‌وهوای خوب آن منطقه استفاده کردند و از شیرهای تازی آن شتران نوشیدند تا سلامتی خود را دوباره به‌دست آوردند و حالشان کاملاً خوب شد.

آنان به‌جای قدردانی از پیامبر به ایشان خیانت کردند و چند چوپانی را که وظیفه‌ی مراقبت از شتران را بر عهده داشتند را به طرز فجیعی به قتل رساندند به این صورت که ابتدا چشمانشان را کور نموده و دست‌وپاهایشان را قطع کردند و درنهایت چوپانان را کشتند. آنان شترانی را که متعلق به بیت‌المال بود را به غارت بردند و از دین اسلام خارج شدند.

پیامبر اکرم (ص) فوراً دستور دستگیری آنان را صادر کرد و بعد از دستگیری آن‌ها فرمود تا همان کاری را با آن‌ها بکنند که آن‌ها با چوپانان بی‌گناه انجام داده بودند. بنابراین ابتدا آن‌ها را کور کردند و بعد از قطع دست و پایشان، آنان را اعدام کردند. بعد از این واقعه آیه ۳۳ سوره مائده بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد.

چند نمونه محاربه

همان گونه که محاربه را تعریف کردیم به هر نوع اقدام مسلحانه برای مقاصد شومی مانند ترساندن، دزدی و اخاذی و … محاربه گفته می شود که می تواند به اشکال و اقسام متفاوتی در جامعه ظاهر شود از جمله:

1. گروگان گیری: ین که گروگان گیری نیز یکی از مصادیق محاربه باشد مورد اختلاف است. ماده ۱۸۳ قانون مجازات اسلامی در تعریف محاربه و محارب آورده است که کسی که به روی مردم سلاح بکشد و این کار او جنبه ی عمومی داشته باشد و مردم از این کار او بترسند، محارب است و فرقی نمی کند که از سلاح گرم استفاده کرده است یا سلاح سرد، به کسی آسیب برساند یا نرساند، او حکم محارب را دارد و باید حد محاربه را بخورد. در ابتدا قضات پرونده های گروگان گیری با استناد به ماده ۱۸۳ قانون مجازات اسلامی، گروگان گیر را محارب اعلام کرده و مجازات اعدام را برایش در نظر می گرفتند اما قضات دیوان عالی کشور این مجازات ها را نپذیرفتند و حکمی را که قاضی پرونده صادر کرده بود را نقض کردند
2. محاربه کفار: کافر محارب یا کافر حربی به فردی غیر مسلمان گفته می شود که در حال جنگ و توطئه با کشور و حکومت اسلامی است و فرقی هم نمی کند که از اهل کتاب باشد یا نباشد. نسبت به کافر حربی چند حکم جاری است:
   • نباید اجازه ورود به کشور های اسلامی را داشته باشد
   • مال و املاک کافر حربی هیچ حرمتی ندارد و می توان آن را در صورت داشتن قدرت کافی تصرف نمود.
   • از کافر حربی می تواند ربا دریافت کرد اما دادن ربا به کافر حربی جایز نیست.
   • فروش سلاح به کفار حربی اکیدا حرام است.
   • کشتن جاسوس کافر حربی لازم است البته برخی از فقها کشتن جاسوس کافر حربی را در صورتی لازم می دانند که موجب قتل مسلمانی شود و یا باعث درگیری شده باشد. در غیر این صورت باید به عنوان یک اسیر باید با آن برخورد کرد.
   • قتل کودکان و سالمندان و زنان کفار حربی جایز نیست چرا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در هنگام فتح مکه مسلمانان را از کشتن بچه ها، زنان و سالمندان منع فرمودند.
3. راهزنی: یکی دیگر از انواع محاربه راهزنی مسلحانه است. البته برای اینکه راهزنی، محاربه قلمداد شود باید شروط زیر را داشته باشد:
   • مکان راهزنی باید در یکی از راه های خارج از شهر و روستا باشد.
   • باید مسلح به سلاح باشند چه سلاح گرم و چه سلاح سرد.
   • اگر کسی که مورد راهزنی و زورگویی قرار گرفته است، از خود دفاع کند و در این دفاع موجب زخمی شدن یا کشته شده محارب شود هیچ مسئولیتی نخواهد داشت.

حد محاربه

محاربه به عنوان یک جرم، دارای حدود مشخص در فقه اسلامی است که به عنوان بازدارنده عمل می کند و وجود حدود متعدد و سنگین برخلاف حدود بسیاری از گناهان و جرم های دیگر نشان دهنده اهمیت امنیت و آرامش مردم نزد شارع می باشد. حدود محاربه عبارت است از چهار حد که به شرح زیر است:

1. قتل: کشتن فرد محارب بوسیله سلاح مانند شمشیر و امثال آن.
2. به دار کشیدن: به دار آویختن فرد محارب که تفاوتش با قتل این است که کشته شدن لازمه ی اساسی آن نیست.
3. قطع دست و پا: میزان بریدن دست و پا به همان اندازه ی قطع دست سارق است که چهار انگشت از دست و پا را قطع می کنند و نکته ی دیگری که باید رعایت شود مخالف بودن قطع دست و پا است. یعنی اگر دست راست قطع شود باید پای چپ قطع گردد.
4. تبعید: تبعید محارب به این صورت است که از شهری که در آن به محاربه پرداخته به شهر دیگری تبعید گردد و حاکم شرع به مردم آن شهر نامه بنویسد که با آن شخص معامله نکنند، به او همسر ندهند، در غذا خوردن و طعام با او شریک نگردند.

تفاوت محاربه و بغی

محاربه معمولا با بغی اشتباه گرفته می شود اما این دو باهم کاملا متفاوتند. در زیر به چند وجه افتراق محاربه با بغی اشاره شده است.

1. محاربه جنگ با مردم و سلب امنیت از آن هاست اما بغی خروج بر علیه امام عادل است.
2. محاربه بصورت فردی ممکن است یعنی یک نفر به تنهایی می تواند محارب باشد و علیه امنیت مردم اقدام نماید اما بغی اینگونه نیست، یک نفر به تنهایی نمی تواند علیه حکومت اسلامی اقدام نماید و بغی باید گروهی باشد تا بتوان عنوان بغی را برای آن بکار برد.
3. توبه فرد محارب در صورتی که دستگیر شده باشد پذیرفته نیست و باید به مجازاتی که استحقاق آن را دارد برسد اما توبه فرد باغی ( کسی که به عمل بغی می پردازد ) در هر صورتی حتی بعد از دستگیری نیز پذیرفته می شود.
4. برای محاربه حد شرعی چهارگانه وجود دارد که شامل کشتن، به دار آویختن، قطع کردن دست و پا و تبعید است اما برای بغی حد شرعی مشخصی وجود ندارد و حکم آن فقط جنگ کردن و جهاد با آن هاست.
5. استفاده از سلاح ( سلاح گرم یا سلاح سرد ) برای تحقق محاربه لازم است اما چنین چیزی برای تحقق بغی شرط نیست.

محاربه در اسلام

محاربه مفهومی است که در ابتدا خداوند متعال در قرآن کریم ذکر کرده است و محاربین را به شدت توبیخ نموده و برای آنان مجازات‌های سختی را تعیین کرده است. هم‌چنین روایت‌های زیادی را نیز در رابطه با محارب و محاربه داریم که دو نمونه از آن‌ها را ذکر خواهیم کرد.

در قرآن کریم

آیه ۳۳ سوره مائده بعد از حوادثی که در مدینه رخ داد نازل شد. این آیه از کسانی که بر مردم بی‌دفاع شمشیر می‌کشند با نام محارب و جنگ کننده با خدا و رسولش یاد شده است. هم‌چنین در این آیه مجازات‌های چهارگانه‌ای نیز برای محاربین در نظر گرفته شده است.

 إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ ﴿۳۳﴾

کیفر آنها که با خدا و پیامبر به جنگ بر می‏خیزند و در روی زمین دست به فساد می‏زنند. (و با تهدید به اسلحه به جان و مال و ناموس ‍ مردم حمله می‏برند) این است که اعدام شوند یا به دار آویخته گردند یا (چهار انگشت از) دست راست و پای چپ آنها بریده شود و یا از سرزمین خود تبعید گردند، این رسوائی آنها در دنیاست و در آخرت مجازات بزرگی دارند.

آیت الله مکارم شیرازی ذیل این آیه در تفسیر نمونه می نویسد:

منظور از محاربه با خدا و پیامبر آن‌چنان‌که در احادیث اهل‌بیت وارد شده و شأن نزول آیه نیز کم و بیش به آن گواهی می‌دهد این است که کسی که با تهدید به اسلحه به جان و مال تجاوز کند، اعم از اینکه به‌صورت دزدان گردنه‌ها در بیرون شهرها چنین کاری کند و یا در دخل شهر، بنابراین افراد چاقوکشی که حمله به جان و مال و ناموس مردم می‌کنند نیز مشمول آن هستند.

ضمناً جالب‌توجه است که محاربه و ستیز با بندگان خدا در این آیه به عنوان محاربه با خدا معرفی شده و این تأکید فوق‌العاده اسلام را درباره حقوق انسان‌ها و رعایت امنیت آنان ثابت می‌کند. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۳۵۹

در روایات اسلامی

روایات متعددی وجود دارند که در مورد محاربه و تفسیر آیه ۳۳ سوره مائده صادر شده‌اند که در این بخش به بیان دو نمونه از آن‌ها می‌پردازیم.

امام باقر علیه السلام: إنّ لِلحَربِ حُکْمَینِ : إذا کانَتِ الحَربُ قائمَهً لَم تَضَعْ أوْزارَها و لَم یُثْخَنْ أهْلُها ، فکُلُّ أسیرٍ اُخِذَ فی تلکَ الحالِ فإنَّ الإمامَ فیه بالخِیارِ : إنْ شاءَ ضَرَبَ عُنُقَهَ ، و إنْ شاءَ قَطَعَ یَدَهُ و رِجْلَهُ مِن خِلافٍ ···

و الحُکمُ الآخَرُ : إذا وَضَعتِ الحَرْبُ أوْزارَها و اُثخِنَ أهلُها، فکلُّ أسیرٍ اُخِذَ فی تلکَ الحالِ فکانَ فی أیْدیهِم فالإمامُ فیهِ بالخِیارِ: إنْ شاءَ مَنَّ علَیهِم فأرْسَلَهُم ، و إنْ شاءَ فاداهُم أنفُسَهُم ، و إنْ شاءَ اسْتَعْبَدَهُم فصاروا عَبیدا. الکافی : ۵/۳۲/۱ ، انظر وسائل الشیعه : ۱۱/۵۳ باب ۲۳

حرب دو حکم دارد : اگر هنوز آتش جنگ شعله ور است و سلاحها بر زمین گذاشته نشده و جنگجویان سرگرم پیکارند ، هر اسیرى که در این حال گرفته شود، تصمیم با امام است که او را گردن زند، یا دست و پایش را یکى از چپ و یکى از راست ببرد…

اما اگر جنگ تمام شده و رزمندگان از پیکار دست شسته اند ، اسیرانى که در این حال گرفته شوند، تصمیم با امام است، که اگر خواست بر آنان منّت نهاده آزادشان کند ، یا فدیه ستاند و رهایشان سازد و یا آنان را به بندگى گیرد.

امام باقر علیه السلام: مَن حمَلَ السِّلاحَ باللَّیلِ فهُو مُحارِبٌ ، إلاّ أنْ یَکونَ رجُلاً لَیس مِن أهلِ الرِّیبهِ. الکافی ۷/۲۴۶/۶ تهذیب الأحکام : ۱۰/۱۳۴/۵۳۰  

هر کس شبانه با خود سلاح حمل کند محارب است مگر آن که کسى باشد که نتوان به او مشکوک شد.

جمع بندی و نتیجه گیری

محاربه به اقدام مسلحانه علیه امنیت و آرامش مردم گفته شود که خداوند متعال در قرآن کریم از این عمل به‌عنوان جنگیدن و محاربه با خدا یاد کرده است که این مطلب نشان‌دهنده‌ی اهمیت فوق‌العاده امنیت و آرامش مردم در نظر خداوند مهربان می‌باشد. هم‌چنین خداوند مجازات‌های سنگینی را برای محاربین در نظر گرفته است تا بازدارندگی کافی ایجاد نماید و امنیت مردم حفظ شود.