ربا
ربا یکی از محرمات در اسلام است که در قرآن کریم به حرمت آن تصریح شده است. در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی با لحن شدیدی در این مورد سخن گفتهشده است. ربا مصادیق زیادی دارد. اما جالب است بدانید برخی از انواع آن حلال شمردهشده است. در ادامهی این مقاله نکات جالب و کاربردی در مورد ربا را بخوانید.
سخنرانی حجه الاسلام دانشمند(در باره ربا)
ربا چیست؟
فزونی، افزایش، سود یا ربح که ربا خور از بدهکار میگیرد ربا است. به معاملهای که در آنیک کالای همجنس ردوبدل شده و یک طرف معامله، مال بیشتر دریافت کند، معامله ربوی نام دارد و به آن مال اضافهای که یک طرف معامله گرفته خود ربا است. نام رایج دیگر آن در جامعه ما «نزول» است.
اقسام ربا
ربا معاملی
در معاملهای که در آنیک کالای همجنس مبادله شود و یک طرف مبادله مقدار بیشتری نبست به طرف دیگر بدهد. و فرقی هم نمیکند که کیفیت آن دو جنس واحد متفاوت باشد. مثلاً اگر فردی یک کیلو برنج مرغوب را در مقابل سه کیلو برنج نامرغوب بپردازد، این معامله ربوی است. این نوع ربا به اندازه ربای قرضی شایع نیست اما باز در جامعه گاهی اتفاق می افتد، مثلا هنگامی که مردم برای عیدی دادن، پول نو تهیه می کنند و در ازای مقداری پول نو، پول بیش تری می پردازند در حالی که این معامله ربا است زیرا تنها یک کالای هم جنس (پول) معامله می شود و یک طرف معامله بیشتر نسبت به طرف دیگر است.
ربا قرضی
رایجترین نوع ربا، همین ربای قرضی است که در آن طلبکار مقداری پول یا جنس دیگری را به بدهکار قرض بدهد بهشرطی که علاوه بر بازگرداندن اصل آن پول و جنس، مال بیشتری را هم بهعنوان سود به او بپردازد که در این صورت این قرض میشود ربوی و آن سود نیز ربا است و گرفتنش حرام است و فرقی هم ندارد که ارزش پول یا مال قرض داده شده در طول مدت کم شده است یا زیاد، و همچنین فرقی ندارد که سود کم بگیرد یا زیاد و آن سود مادی باشد یا معنوی، مثلاً اگر کسی پولی را به شخصی قرض داد بهشرطی که برای اموات او یک فاتحه بخواند، این نیز ربا میشود.
ربا در بانک ها
امروزه ربای قرضی در بانکها رواج دارد، بهعنوان مثال هنگامیکه بانک به شخصی وامی میدهد و از او میخواهد طی چند قسط مبالغی را به بانک برگرداند که مجموع آنها از اصل وام گرفتهشده بیشتر است و اگر آن فرد تأخیری در پرداخت قسط داشته باشد سودی را بهعنوان دیرکرد باید به بانک بپردازد که این هم ربا میشود. از طرف دیگر سیستم سوددهی به پسانداز های مردم نیز ربوی است چراکه شخص پسانداز گذار با بانک قرارداد میبندد هرماه یا هرسال درصد مشخصی از مقدار پول پسانداز شده به او بپردازد که این نیز مصداق ربا میشود.
البته هر سودی ربا نیست مانند سودی که از مضاربه بهدست میآید. مضاربه یعنی شخص مبلغی را در بانک پسانداز میکند و با بانک قرارداد میبندد که درصد مشخصی از سود بهدست آمده توسط بانک از آن پول (نه درصد مشخصی از مبلغ اصلی) را به او بپردازد که این کاملاً حلال است
فلسفه تحریم ربا
هنگامی که با یک دید کلی به این مسئله نگاه می کنیم متوجه می شویم ربا به عنوان یک کاسبی و درآمد برای عده ای هیچ گونه رشد اقتصادی برای جامعه به ارمغان نمی آورد و علاوه بر آن جلوی فعالیت های اقتصادی را می گیرد چون کسی که سرمایه ای در اختیار دارد و می تواند یک فعالیت اقتصادی و سود آور برای خودش و جامعه به ارمغان بیاورد، بجای آن به کار بی دردسر ربا دهی روی می آورد و ریسک نمی کند و زحمتی هم نمی کشد، ضرر اقتصادی و جلوگیری از رشد اقتصادی جامعه تنها آثار ربا نیست و ضررهای فراوان دیگری نیز دارد، تنها کاری که ربا در جامعه انجام می دهد این است که ثروتمندان را ثروتمندتر، و فقیران را فقیرتر می کند.
فلسفه تحریم ربای قرضی روشن است؛ چون رباخوار چیز اضافهای از وامگیرنده میگیرد و او کمکم تضعیفشده و تمام سرمایهاش به رباخوار منتقل میشود و این ظلم است.
ولی فلسفه تحریم ربای معاملاتی چیست، درحالیکه در بسیاری از موارد سودی در کار نیست؟
بهعنوانمثال یک کیلو گندم خوب، ۲۰۰۰ تومان ارزش دارد و ۲ کیلو گندم نامرغوب هم ۲۰۰۰ تومان، ولی علیرغم تساوی قیمت این دو جنس، معامله فوق حرام است؛ چون معامله ربوی است. شاید دلیل حرمت این نوع از ربا این باشد که میتواند مقدمهای برای ربای قرضی باشد و به خاطر همین تنها مبادله و خریدوفروش مشروع زمانی است که دو کالای غیر همجنس معامله و مبادله شود و اگر یک کالای واحد معامله شوند فقط باید به یک اندازه و به یک میزان باشد. که عملاً این معامله اتفاق نمیافتد چراکه هیچ کسی دلیلی نمیبیند این کار بیهوده را انجام دهد و فقط این معامله هنگامی اتفاق میافتد که فاصلهی زمانی بین تحویل دادن و تحویل گرفتن باشد که همان قرضالحسنه میشود که بسیار مستحب و سفارش شده است.
چرا ربا حرام است؟
اجماع بر تحریم آن
فقها یکی از دلایل اصلی برای حرمت آن را اجماع می دانند. اجماع یعنی همه ی فقیهان بر سر یک موضوع واحد باهم نظرشان یکی باشد و اختلافی نداشته باشند. شهید ثانی دلیل حرمت آن را افزون بر نص، اجماع می داند. شهید اول، الدّروس الشّرعیّه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۴ ه . ق، ج ۳، ص ۲۹۳٫
در کتاب تحریر الوسیله امام خمینی رحمه الله چنین آمده است: حرام بودن ربا به دلیل کتاب سنّت و اجماع مسلمانان، ثابت شده است، بلکه بعید نیست از ضروریّات دین باشد. تحریرالوسیله، ج ۱، ص ۵۳۶
نویسنده جواهر الکلام نیز مانند بیش تر فقیهان، حرام بودن آن را بر اساس نص (قرآن و سنّت) و اجماع می داند. جواهرالکلام، ج ۲۳، ص ۳۲۲٫
تحریم آن از دیدگاه عقل
با توجه به منابع فقهی شیعه درمییابیم که فقها به مسئله تحریم ربا از دیدگاه عقل نپرداختهاند اما دلیل آن واضح و روشن است چراکه مسئله حرمت آن به روشنی از طریق آیات قرآن و روایات اهلبیت علیهمالسلام فهمیده میشود و نیازی به طرح دیدگاه عقلی به وجود نمیآید. اما سؤال ما این است که آیا میتوان از نظر عقل مضر بودن آن را اثبات کرد که جواب مثبت خواهد بود. اگر کسی میخواهد زشتی و مضر بودن ربا را بفهمد تنها به کمی دقت و تأمل نیاز دارد. ربا افراد ثروتمند را ثروتمندتر و افراد فقیر را فقیرتر میکند و به علاوه آن هیچ رشد اقتصادی برای جامعه به ارمغان نمیآورد و مانع از فعالیتهای مفید اقتصادی مانند تولید میشود. همچنین اگر در جامعه ای ربا رایج شد، سنت حسنه قرض از بین خواهد رفت و بسیاری از مضرات کوچک و بزرگ دیگر که با تأمل بیشتر، میتوان به آنها پی برد.
تحریم آن در قرآن کریم
قرآن کریم بارها و بارها به حرام بودن ربا اشاره کرده است. در زیر به یکی از آن ها یعنی آیه 130 سوره آل عمران اشاره می کنیم.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَهً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۱۳۰﴾
ای اهل ایمان! ربا را که سودهای چند برابر است نخورید، و از خدا پروا کنید تا رستگار شوید.
ربای حلال
بنا بر روایات ائمه معصومین علیهم السلام، ربا استثنائاتی دارد و همه رباها حرام نیست. رباهای حلال به شرح زیر است:
- ربا گرفتن شوهر از زن و بالعکس
- ربا گرفتن پدر از پسر و بالعکس
- ربا میان صاحب برده و غلام با غلام
- ربا گرفتن مسلمان از کافر
بهجز موارد بالا تنها یک مورد از سودآوری پول میتواند حلال باشد و آنهم این است که کسی که قرض میگیرد هنگام پس دادن پول بدون اینکه قول و قراری از قبل در کار باشد کمی بیشتر از مقدار پولی که قرض گرفته پس بدهد. این اضافهی پول نه تنها برای قرض دهنده حلال است بلکه این کار برای قرض گیرنده مستحب نیز میباشد. این مورد به خاطر اینکه تعریف ربا را ندارد در لیست بالا قرار نگرفت.
ربا در اسلام
همان طور که می دانید دین اسلام برنامه کاملی برای زندگی بهتر است و تمام احکامی که مردم را ملزم به پیروی آنها می کند صرفا قوانینی هستند که کیفیت زندگی را برای فرد و اجتماع افزایش می دهند. همان طور که در یک بررسی ابتدایی عقلی متوجه می شویم که ربا مضرات بسیار زیادی برای فرد و اجتماع دارد، اسلام نیز به عنوان یک برنامه جامع و کامل برای زندگی، ربا را حرام اعلام می کند و به مردم در مورد عواقب سوء آن هشدار می دهد. در این بخش به بررسی تعدادی از آیات و روایات مرتبط با مسئله ربا می پردازیم.
در آیات قرآن کریم
ربا بهعنوان یکی از گناهان رایج در میان عرب جاهلی، آیات زیادی را در قرآن کریم به خود اختصاص داده است. بهعنوان نمونه در آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹ سوره مبارکه بقره خداوند متعال به مردم درباره ربا هشدار میدهد و آنها را به ترک آن تشویق میکند.
الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿۲۷۵﴾
آنکسانی که ربا خورند (از قبر در قیامت) برنخیزند جز بهمانند آنکه به وسوسه شیطان مخبّط و دیوانه شده. و آنان بدین سبب در این عمل زشت افتند که گویند فرقی بین تجارت و ربا نیست؛ حالآنکه خدا تجارت را حلال و ربا را حرام کرده. پس هر کس که اندرز (کتاب) خدا بدو رسد و از این عمل دست کشد خدا از گذشته او درگذرد و عاقبت کارش باخدا باشد، و کسانی که دست نکشند اهل جهنّماند و در آن جاوید معذّب خواهند بود.
یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ ﴿۲۷۶﴾
خدا سود ربا را نابود گرداند و صدقات را افزونی بخشد، و خدا مردم بیایمان گنه پیشه را دوست ندارد.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ﴿۲۷۸﴾
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا بترسید و زیادی ربا را رها کنید اگر به راستی اهل ایمانید.
فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِکُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ ﴿۲۷۹﴾
و اگر (چنین) نکردید، بدانید به جنگ باخدا و فرستاده وی، برخاستهاید؛ و اگر توبه کنید، سرمایههای شما از خودتان است. نه ستم میکنید و نه ستم میبینید.
در روایات اهلبیت علیهمالسلام
امامان شیعه نیز در احادیث خود از زشتی و حرمت ربا سخن گفتهاند که در زیر چند نمونه مشاهده میکنید.
امام رضا علیه السلام: «اعْلَمْ یرْحَمُک اللَّهُ، انَّ الرِّبا حَرامٌ سُحْتٌ مِنَ الْکبائِرِ وَ مِمَّا قَدْ وَعَدَ اللَّهُ عَلَیهِ النَّارَ، فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْها وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلی لِسانِ کلِّ نَبِی وَ فی کلِّ کتابٍ
بدان، که خدا بر تو رحم نماید، ربا حرام و از گناهان کبیره می باشد و از گناهانی است که خداوند وعده آتش بر آن داده است، پس از آن به خدا پناه می بریم، این گناه بر زبان هر پیامبری و در هر کتابی حرام بوده است. مستدرک الوسایل، جلد ۱۶، صفحه ۳۳۱
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به امیرالمؤمنین: یا عَلی الرِّبا سَبْعُونَ جُزْءً فَایسَرُها مِثْلُ انْ ینْکحَ الرَّجُلُ امَّهُ فی بَیتِ اللَّهِ الْحَرامِ، یا عَلی دِرْهَمٌ رِباً اعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعینَ زَنْیهً کلُّها بِذاتِ مَحْرَمٍ فی بَیتِ اللَّهِ الْحَرامِ
ای علی(علیه السلام) ربا هفتاد جزء است، ساده ترین آن مثل اینست که انسان با مادرش در خانه خدا( کعبه) زنا کند. ای علی یک درهم ربا نزد خداوند از هفتاد زنا که همه با محارم و در خانه خدا باشند شدیدتر است. وسایل الشیعه، جلد ۱۲، صفحه ۴۲۶
امام علی علیه السلام: لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرِّبا و آکلَهُ وَ بایعَهُ وَ مُشْتَرِیهُ وَ کاتِبَهُ وَ شاهِدَیهِ
پیامبر خدا، ربا، خورنده آن، فروشنده، خریدار آن، نویسنده و دو شاهد آن را مطرود نموده و لعن کرده است. وسایل الشیعه، جلد ۱۲، صفحه ۴۳۰
خواستارم که شرکت کنم