ریا
برای رسیدن به رضایت الهی انجام کارهایی از ما خواسته شده است مانند عبادت، انجام کارهای خوب، کمک به دیگران و… اما در انجام هر کاری قصد و نیت بسیار مهم است. هر وقت فرد کار خوبی را انجام دهد ولی در نیتش علاوه بر رضایت خداوند، توجه مردم را هم لحاظ کند، این کار او “ریا” محسوب می شود و دیگر اجر و قربی در نزد خداوند نخواهد داشت. ریا در واقع باطل کننده اعمال و عبادت های انسان است و با توجه به آیات قرآن،حتی سبب جهنمی شدن هم می شود.
سخنرانی استاد پناهیان درباره ریا
تعریف ریا
ریا عبارت است از” رای” به معنای دیده شدن و جلب توجه است و در واقع ریا یعنی” انجام کارهای خیر و پسندیده برای پیدا کردن مقام و منزلت در میان مردم. البته گاهی خود عمل، ریا کارانه صورت می گیرد و گاهی هم آثار کار خیر هم ریا محسوب می شود. آثاری مانند نشاندن ضعف و بی حالی برای اینکه به دیگران بفهماند روزه داشته و یا شب زنده داری نموده است و مانند این ها”[۱]
انواع ریا
ریا بر سه قسم است:
- در اصل ایمان: برخی هستند که در اصل ایمان صادق نیستند مثلا شهادتین را می گویند ولی در دل انکار میکنند و بهشت و جهنم، جزا و پاداش و… را بیان می کند ولی در حقیقت و در عمل خلاف آن را نشان می دهند. این قسم از ریاکاران از دین خارج هستند و کافر هستند و جهنم جای آن ها خواهد بود.
- در عبادات: ریا در عبادت هم بر چند قسم است:
- ریا در واجبات مانند نماز و روزه و حج و …فرد در تنهایی خود چندان علاقه ای به عبادت ندارد ولی در جمع دیگران، این اعمال عبادی را به جا می آورد تا دیگران ببینند.
- ریا در مستحبات: کسانی هستند که در انظار مردم نافله های نماز را به جا می آورند، روزه مستحبی می گیرند، ذکر زیاد می گویند، در حالی که در خلوت مستحبات را انجام نمی دهند.
- ریا در اوصاف عبادت: از دیگر ریاهای که شایع است و برخی از انسانها در اعمال عبادی خود مرتکب می شوند، ریایی است که مربوط به حالات عبادی است. مثلا سجده و رکوع های طولانی، مدت طولانی در مسجد ماندن و مانند این ها.[۲]
- ریا در غیر مسائل عبادی، که از جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد:
- در بدن: مثلا کسی که زردی صورت و ضعف جسمانی خود را نشان می دهد تا بگوید چقدر عبادت کرده است. در مقابل کسانی که اهل دنیا هستند هم با نشان دادن زیبای چهره، آراستگی ظاهر بیش از حد، می خواهند به مردم بفهمانند که ثروتمند هستند.
- در معیشت: با سختی دادن به خود، پوشیدن لباس های تیره و کهنه بی اهمیتی به دنیا را نشان می دهند.
- در قول و رفتار: دائما با موعظه و تذکر با دیگران صحبت کردن و اقوال و روایات زیاد به کار بردن[۳]
حکم ریا
ریا کردن در اصل ایمان، باعث کفر فرد می شود و در این صورت حکم ریا مسلما حرام است چون در اصل دین، فرد دارای اعتقاد واقعی نیست و به خاطر دیگران اظهار ایمان و دینداری می کند، برای همین عمل او منافقانه محسوب می شود و کارهای او حرام است.
اما در مسائل عبادی، نیت نکته کلیدی بوده و حرف اول را می زند. اعمال عبادی انسان باید تنها برای خدا باشد و خالص، اما اگر در نیت غیر از خدا هم داخل شود، دیگر آن عبادت درست نیست و اجر و قربی هم نزد خداوند ندارد و باطل است. خواه در اصل عبادت باشد و یا در مستحبات و یا در مواردی که مربوط به مسائل عبادی می شود. در قران کریم در آیات متعددی از ریا نهی شده است مانند آیه:” یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ”[۴] اى کسانى که ایمان آوردهاید، صدقه خویش را همانند آن کس که مال خویش را با ریا به مردم انفاق مىکند، و به خدا و روز جزا ایمان ندارد، با منت و اذیت باطل نکنید. در این آیه بیان می کند که مالی که با ریا انفاق شود باطل است و چنین فردی به خدا و روز قیامت اعتقاد ندارد.
اما گاهی است که فرد کار خوبی را در یک جمعی انجام می دهد ولی هدف او جلب توجه دیگران و بالا بردن مقام منزلت برای خودش نیست یعنی قصد ریا ندارد بلکه با این عمل می خواد دیگران را ترغیب به انجام آن کار خوب کند تا آن ها متذکر شوند، این رفتار او در واقع نوعی امر به معروف تلقی می شود و اگر واقعا در دل او قصد ریایی نباشد اشکالی ندارد و شایسته هم هست.
ریا در قرآن کریم
در قرآن کریم توجه به اخلاص در عمل و پاک بودن اعمال بسیار تاکید شده است. همچون آیه:” وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ… “[۵]به آنها دستورى داده نشده بود جز این که خدا را پرستش کنند با کمال اخلاص. در این آیه بندگان فقط به اخلاص در پرستش امر شده اند، به این معنا که ریا در عبادت دخیل نشده باشد. در واقع عبادتی که همراه با ریا باشد اصلا به درد نمی خورد همان طور خداوند در آیه ۱۴۲ سوره نساء یکی از اوصاف بارز منافقین را ریا معرفی می کند و می فرمایند:” وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاهِ قامُوا کُسالى یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا”[۶]آن ها زمانی که به نماز بر می خیزند رقبتی به آن ندارند و در برابر مردم ریا می کنند و خداوند یاد نمی کنند مگر به اندکی. چنین عبادت های ریاکارانه ای در واقع منافقانه است و هیچ اجر و قربی ندارد. خداوند باطل شدن صدقه به وسیله ریا را به گردخاک روی سنگ تشبیه کرده است که به وسیله آب از بین می رود ” فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ”[۷]و آن افعال و کارها به جای این که برای انسان خیر و ثوابی داشته باشند بی اثر و بیهوده خواهند بود و علاوه بر آن نیت ریا شرک خوانده شده است که پایه های دینی انسان را از بین می برد و عذاب جهنم در انتظار انسان ریا کار خواهد بود.
ریا در روایات اسلامی
در احادیث بیان شده از سوی امامان معصوم، ریا را عمل پست و گناهی عظیم بر شمرده اند و آن را شرک به خداوند خوانده اند. پیامبر اسلام در حدیث قدسی می فرمایند:” قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا أَغْنَى الشُّرَکَاءِ عَنِ الشِّرْکِ فَمَنْ عَمِلَ عَمَلًا أَشْرَکَ فِیهِ غَیْرِی فَأَنَا مِنْهُ بَرِیءٌ فَهُوَ لِلَّذِی أَشْرَک”[۸]خداوند بلند مرتبه فرمودند، من از شرک بی نیازم پس کسی در عمل برای من شریک قرار دهد او از من بی بهره خواهد بود و آن عمل برای شریک است. در این حدیث، ریا و عمل برای جلب توجه دیگران، به منزله شرک برای خداوند سبحان شمرده شده است، که نهایت زشتی و قبح ریا را می رساند. نتیجه این کار این است که نه تنها عمل او سودی ندارد بلکه که باعث بیزاری خداوند و دچار گناه شرک می گردد. در روایت دیگری امام صادق(ع) می فرمایند:” عملی که برای مردم باشد ثوابش هم بر عهده مردم است و عملی که برای خدا باشد ثوابش بر خدا است و هر ریائی شرک است”[۹] پیامبر (ص) فرمودند:” خداوند متعال حتی به ذره ای هم عمل ریایی را قبول نمی کند”[۱۰] چنانکه می بینیم، در این احادیث، مواجه با عمل ریا، بسیار تند و سختگیرانه است و این ها همگی حاکی از اهمیت مسئله است. امام علی (ع) در روایت دیگری، سه نشانه فرد ریاکار را بیان می کنند که عبارتند از:” ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِی یَنْشَطُ إِذَا رَأَى النَّاسَ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ “[۱۱] خوشحال می شود وقتی مردم را می بیند، کسل است زمانی که تنهاست و دوست دارد در همه امور ستایش شود. با بررسی در وجود خودمان با توجه به این نشانه های که امام بر شمرده اند می توانیم در یابیم که آیا ما هم در زمره ریاکاران هستیم یا خیر؟
آثار ریا
ریا خصلت شومی است که مفاسد فردی، اجتماعی بسیاری به دنبال دارد. آثاری همچون:
- از بین رفتن اعمال: عملی که انسان به قصد ریا انجام دهد طبق آیه قرآن [۱۲]هیچ فایده ای ندارد و باطل می شود. در قرآن کریم مثال های زیبایی برای باطل شدن عمل به وسیله ریا بیان شده است همانند :
- ” فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ”[۱۳] در آیه، بطلان صدقه به وسیله ریا به بارانی مثال زده شده که غبار که روى سنگ (همان اعمال نیک) را می شوید و می برد.
- “..لَهُ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّهٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نار..”[۱۴] و نهرها در دامنه آن جارى باشد، سپس پیرى برسد، در حالى که فرزندانى صغیر دارد، آتشى به باغش بیفتد، و آن را بسوزاند؟ در این آیه نشان می دهد که چگونه ریا، انفاق انسان را از بین می برد همان طور که آتش باغی را می سوزاند.
- رخنه شیطان در دل فرد ریاکار: ریا فتنه شومی است که از سوی شیطان در دل انسان ها رسوخ می کند. “وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساءَ قَرِینا”[۱۵] همان کسانى که اموال خود را به عنوان ریا انفاق مىکنند، و به خدا و روز قیامت ایمان ندارند، و معلوم است کسى که قرینش شیطان باشد، چه بد قرینى دارد.
- حرام بودن بهشت: جایگاه ریا کار در جهنم است پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرمایند:” إِنَّ الْجَنَّهَ تَکَلَّمَتْ وَ قَالَتْ إِنِّی حَرَامٌ عَلَى کُلِّ بَخِیلٍ وَ مُرَاءٍ”[۱۶]بهشت به سخن در می آید و می گوید به درستی که من بر هر بخیل و ریاکاری حرام هستم”
- سهل انگاری در نماز:” فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ الَّذِینَ هُمْ یُراؤُن”[۱۷] پس واى بر آن نمازگزاران که دل از یاد خدا غافل دارند همان ها که ریا و خودنمایى کنند.
- هم ردیف مشرکان و منافقان بودن: در آیات متعددی، ریا یکی از خصلت های بارز منافقان بیان شده است و کسی که در نیت عملش توجه مردم مد نظر باشد در اصل برای خدا شریکی قرار داده که دوست دارد هم خدا و هم مردم متوجه عملش شوند.
- به سختی انداختن بیهوده: انسان ریاکار در انجام عبادات مثل نماز، شب زنده داری و… خیلی به خود سختی می دهد ولی در حالی که آن عمل سودی برایش ندارد و باطل است. پیامبر(ص) می فرمایند:” هر که عمل اندکى از براى خدا بکند، خدا آن را بیش از آنچه کرده ظاهر مى‌سازد. و هر که عمل بسیار از براى ریا و مردمان کند و در آن بدن خود را به زحمت اندازد و شبها را به بیدارى به روز آورد خدا نمى‌گذارد مگر اینکه اندک نماید در نزد هر که بر آن مطلع مى‌گردد”[۱۸]
- رسوایی نزد مردم: فردی که می خواهد به وسیله امور عبادی خود را در اجتماع موجه جلوه دهد تا به مقام و منزلتی برسد، نهایتا در یک جایی متوقف می شود و مردم هم به این ظاهر سازی او پی می برند و آن زمان است که در نزد همان مردم هم دیگر اجر و قربی نخواهد داشت.
حکایت
عابدى بود که هر کاری مى کرد، نمى توانست اخلاص خود را حفظ کند و مرتکب ریا نشود. روزى چاره اندیشى کرد و با خود گفت : در گوشه شهر، مسجد متروکی است که کسى به آن توجه ندارد و رفت و آمد نمى کند، خوب است شبانه به آن مسجد بروم تا کسى مرا ندیده، خالصانه خدا را عبادت کنم .نیمه هاى شب تاریک، مخفیانه به آن مسجد رفت، و آن شب، بارانى بود و رعد و برق شدت داشت .او در آن مسجد مشغول عبادت شد، کمى که گذشت، ناگهان صداى شنید، با خود گفت: حتما شخصى وارد مسجد شده، خوشحال گردید و برکیفیت و کمیت نمازش افزود و همچنان با کمال خوشحالى تا صبح به عبادت ادامه داد، وقتى هوا روشن شد، خواست از مسجد بیرون بیاید زیر چشمى نگاه کرد، آدمی را ندید. بلکه مشاهده کرد سگ سیاهى است که بر اثر رعد و برق و بارش نتوانسته در بیرون بماند و به مسجد پناه آورده است. بسیار ناراحت شد و اظهار پشیمانى کرد و پیش خود شرمنده بود که ساعتها براى سگ، عبادت کرده است، خطاب به خود گفت: اى نفس ! من فرار کردم و به مسجد دور افتاده آمدم تا با اخلاص، خداى را عبادت کنم. اینک براى سگ سیاهى عبادت کرده ام. واى بر من چقدر مایه تاءسف است.[۱۹]
راه های درمان
در درمان و پیشگیری از مرض ریا علاوه بر تقویت ایمان و توجه به بزرگی خداوند و پایبند بودن بر مسائل اعتقادی، راه کارهای دیگری همچون موارد ذیل لازم است:
- انجام امور عبادی در خفاء: یکی از راه های دوری از ریا، انجام امور عبادی مانند نماز خواندن، قرآن خواندن، انفاق و صدقه و… در خلوت است تا ذره ای از ریا در اعمال انسان داخل نشود.
- توجه به عواقب و ضررهایی که به سبب اعمال ریایی، برای انسان به بار می آورد، مانند باطل شدن عبادت، جزای اخروی، همتای مشرکین قرار گرفتن و…
- شناخت علل و عوامل روی آوردن انسان به مرض ریا و سعی در بر طرف کردن آنها.
- یکی از صفت هایی که باعث ایجاد ریا در انسان می شود صفت طمع است. انسان طمع کار، همیشه به دنبال جلب توجه دیگران است حتی در اعمال عبادی که انجام می دهد و خواستار توجه و دیده شدن است. برای در امان ماندن از ریا باید از صفت طمع فاصله گرفت.
- توجه به آیات و روایات معصومین که ریا را از بزرگترین گناهان بر شمرده اند و به شدت در مورد آن اخطار داده اند مانند روایت نبی مکرم اسلام (ص)که ریا را شرک اصغر نامیده اند.[۲۰]
[۱]معراج السعاده،ص۶۱۳
[۲] همان،ص ۶۱۷
[۳] بحار الانوار،ج۶۹،ص۲۶۹
[۴] بقره/۲۶۴
[۵] بینه/۵
[۶] نساء/۱۴۲
[۷] بقره/۲۶۴
[۸] بحار الأنوار، ج۶۹ ؛ ص۲۸۲
[۹] همان، ص۲۹۶
[۱۰] همان،ص۳۰۴
[۱۱] همان،ص۲۸۸
[۱۲] بقره/۲۶۴
[۱۳] بقره/۲۶۴
[۱۴] بقره/۲۶۶
[۱۵] نساء/۳۸
[۱۶] بحار الأنوار،ج۶۹ ؛ ص۳۰۵
[۱۷] ماعون/۴-۶
[۱۸] کافی،ج۲،ص۲۹۶
[۱۹] داستان ها و پندها،ج۹،ص۱۷۳
[۲۰] “إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ قِیلَ وَ مَا الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الرِّیَاءُ..” به درستى که بدترین چیزى که بر شما مى‌ترسم شرک اصغر است. عرض کردند که: شرک اصغر چیست؟ فرمود: ریا. بحار الأنوار، ج۶۹ ؛ ص۲۶۶
