محاسبه یعنی برآورد کردن و حساب کردن اعمال، محاسبه در فرهنگ اسلامی دارای تأکید بسیاری است. ما در این مقاله کوتاه به بررسی مفهوم محاسبه می پردازیم

محاسبه چیست؟

معنای لغوی محاسبه

 محاسبه از ریشه «حسب» و بر  وزن مفاعله است که معنای سنجش کردن، برآورد کردن و حساب کردن می‌دهد.

معنای اصطلاحی محاسبه

محاسبه دو معنای اصطلاحی دارد:

1. معنای اول: معنای اصطلاحی اول محاسبه، محاسبه کردن اعمال مردم در قیامت توسط خداوند متعال است. بیشتر آیات مربوط به محاسبه در قرآن کریم همین معنا را دارند.
2. معنای دوم: محاسبه از لحاظ اصطلاح دوم یعنی برآورد و حسابرسی عملکرد روزانه در پایان روز و قبل از خوابیدن. محاسبه نفس یکی از مراحل چهارگانه ایست که توسط بزرگان و عرفا برای پاک ماندن از گناه توصیه شده است.
   این مراحل چهارگانه عبارت است از مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه. فرد تائب در ابتدای روز مشارطه می‌کند که مرتکب گناه و خلاف نشود و در طول روز نیز در حال مراقبه است تا بتواند به مشارطه خود عمل کند. و در پایان روز نیز به محاسبه نفس که همان بررسی عملکرد او در آن روز است می‌پردازد. بیش‌تر روایات معصومین علیهم‌السلام در مورد محاسبه، همین محاسبه نفس را مدنظر دارند.

پیش نیاز این مفهوم

همان‌طور که گفته شد محاسبه محتاج پیش‌نیاز است و آن همان مشارطه و مراقبه است که گفته شد. در واقع کسی که مشارطه و مراقبه نموده و در پایان آن روز اعمال روزانه خود را محاسبه می‌کند می‌تواند نقاط ضعف خود را شناسایی کند.
 هرچند محاسبه بدون مشارطه و مراقبه هم امکان‌پذیر است و در روایات اسلامی هم لازمه محاسبه نفس را مشارطه و مراقبه ندانسته‌اند. در واقع خود محاسبه، مراقبه و مشارطه خواهد آورد چراکه خاصیت محاسبه نفس متنبه شدن و بیدار شدن روح است.

چگونگی محاسبه نفس

محاسبه نفس باید به این صورت باشد که در ساعتی از شب با خود خلوت کند و ابتدا به محاسبه واجبات بپردازد اگر واجبی از او فوت شده بود درصدد قضا آن بربیاید و از خداوند متعال طلب عفو و بخشش کند و اگر هیج عمل واجبی از او فوت نشده بود و همه را بدون کم‌وکاست انجام داده بود، خداوند را شکر کند.
بعد از محاسبه واجبات نوبت به محاسبه محرمات می‌رسد به این صورت که اگر از سر غفلت مرتکب فعل حرامی شده بود باید ۳ کار را انجام دهد:

1. اولین کار طلب بخشش از خداوند مهربان است که از آن با نام استغفار یاد می کنیم.
2. بعد از استغفار اگر آن گناه جزو آن دسته از محرماتی بود که دارای کفاره است، کفاره ی آن را می پردازیم.
3. مجازات و جریمه از پیش تعیین شده را انجام می دهیم تا در آینده نسبت به آن فعل حرام حساسیت بیشتری در وجود ما شکل بگیرد.

اما اگر در محاسبه محرمات الهی متوجه شدیم که در طول روز هیچ گناهی از ما سرنزده است باید حتما خدا را شکر کنیم و این را فقط لطفی از جانب او بدانیم نه موفقیتی که خودمان آن کسب کرده ایم.

زمان محاسبه نفس

طبق توصیه عالمان زمان محاسبه در شب و قبل از خواب است.

مکان محاسبه نفس

بهترین مکان برای محاسبه نفس، مکانی است که خلوت و ساکت باشد تا بتوانیم بهتر تمرکز نماییم.

انواع محاسبه نفس

محاسبه به دو نوع کلی تقسیم می شود:

1. محاسبه بدون معاتبه:  در این نوع محاسبه هیچ‌گونه تعیین مجازات و جریمه‌ای برای لغزش‌ها و خطاهای در طول روز وجود ندارد. بنابراین نسبت به محاسبه‌ای که بعد از آن معاتبه صورت می‌گیرد نتیجه‌بخش نخواهد بود.
2. محاسبه به همراه معاتبه: اگر بعد از محاسبه برای کاستی‌ها و لغزش‌های در طول روز جریمه و مجازات تعیین شود و بعد به آن جریمه‌ها و مجازات‌ها عمل شود، در این صورت این محاسبه با معاتبه خواهد بود. این جریمه یا مجازات می‌تواند یک یا چند روز روزه یا پرداخت مقداری پول به فقیر باشد. ناگفته نماند محاسبه به همراه معاتبه بسیار مفید تر از محاسبه بدون معاتبه است. نام دیگر معاتبه، معاقبه است.

ثمرات محاسبه نفس

اصلی ترین و مهم ترین ثمره ی محاسبه اصلاح نفس است امام علی علیه السلام فرمودند:  ثَمَرهُ المُحاسَبهِ صَلاحُ النَّفْسِ. پیام قرآن، اخلاق در قرآن، آیه اللَّه مکارم، ج ۱/ ۲۵۸

ثمره‌ی دیگر محاسبه نفس، یافتن نقطه‌ ضعف‌هاست. انسان تائب هنگام محاسبه درمی‌یابد که چه عامل یا عواملی باعث می‌شود تا حالت مراقبه جایش را به حالت غفلت بدهد. کسی که پایبند به محاسبه است می‌تواند به‌مرور زمان اثرش را در عملکرد روزانه خود ببیند. انسان تائب می‌تواند پس از یافتن نقطه ضعف‌های خود به از بین بردن آن نقاط ضعف بپردازد. این نقاط ضعف می‌تواند ۲ نوع باشد:

1. اشتباه در چگونگی مشارطه: در مقاله مخصوص مشارطه اشاره کردیم که مشارطه دو گونه است؛ عالی و اعلی، کسی که به‌تازگی  قدم در مسیر عبودیت گذاشته و از قدرت اراده ضعیفی برخوردار است توصیه نمی‌شود که مشارطه اعلی داشته باشد چراکه در مشارطه اعلی انسان تائب با خود شرط می‌کند که علاوه بر گناهان و محرمات الهی، دچار مکروهات نیز نشود. انسان در مرحله محاسبه می‌تواند پی ببرد که آیا اگر لغزشی در عملکرد او در طول روز وجود داشته آیا به خاطر اشتباه در چگونگی مشارطه او بوده یا خیر.
2. اشتباه در چگونگی مراقبه: انسان در مرحله محاسبه می‌تواند به خوبی متوجه اشتباهات خود و علل آن‌ها شود. مثلاً اگر در طول روز لغزشی از او سر زد در مرحله محاسبه می‌تواند علت و پیش‌زمینه ارتکاب آن لغزش را پیدا کند و در روزهای بعد آن علت‌ها و پیش‌زمینه‌ها  را  از بین ببرد.

محاسبه در اسلام

محاسبه در دین مبین اسلام مفهومی است که گستره عظیمی دارد و در آیات قرآن و روایات معصومین سلام‌الله علیهم بسیار تکرار شده است. در ادامه به چند نمونه از این آیات و روایات اشاره می‌کنیم.

در آیات قرآن

در سوره حشر آیه ۱۸ خداوند متعال دعوت به نظاره ( محاسبه ) نفس می کند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ 

 ای کسانی که ایمان آورده‏ اید! از مخالفت خدا بپرهیزید، و هر انسانی باید بنگرد تا چه چیز را برای فردایش از پیش فرستاده، و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‏دهید آگاه است. سوره حشر آیه ۱۸

خداوند متعال در آیه 47 سوره انبیاء می‌فرماید که در روز قیامت عادلانه حسابرسی رخ خواهد داد و به کسی ظلم نمی‌شود و هم‌چنین دقت بالایی در محاسبه اعمال بندگان وجود خواهد داشت که حتی به اندازه دانه‌ی خردلی هم از اعمال آنها  نادیده گرفته نخواهد شد.

وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَهِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا وَإِنْ کَانَ مِثْقَالَ حَبَّهٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا وَکَفَى بِنَا حَاسِبِینَ

ما ترازوهای عدل را در روز قیامت نصب می‏کنیم، لذا به هیچکس کمترین ستمی نمی‏شود، و اگر به مقدار سنگینی یکدانه خردل (کار نیک و بدی باشد) ما آن را حاضر می‏کنیم، و کافی است که ما حساب کننده باشیم. سوره انبیاء آیه ۴۷

هم چنین در  آیات ۷ و ۸ سوره زلزال دوباره بر دقت حساب رسی تأکید می کند.

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ 

پس هر کس به قدر ذره‌ای کار نیک کرده باشد (پاداش) آن را خواهد دید. و هر کس به قدر ذره‌ای کار زشتی مرتکب شده آن هم به کیفرش خواهد رسید. سوره زلزال آیات ۷-۸

خداوند متعال در آیات ۹۲ و ۹۳ سوره مبارکه حجر از همه شمول بود محاسبه اعمال در قیامت صحبت می کند.

فَوَرَبِّکَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ

 به پروردگارت سوگند، قطعاً از همه آنان بازخواست می کنیم  از اعمالی که همواره انجام می داده اند. سوره حجر آیات ۹۲-۹۳

 در آیه ۱۴ سوره اسراء نیز خداوند مسئله محاسبه نفس را مطرح می کند و می فرماید که که در روز قیامت به بنده امر می شود که نامه اعمال خود را بخواند و محاسبه آن را خود بنده انجام دهد.

اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَى بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیبًا 

تو خود کتاب اعمالت را بخوان (و بنگر تا در دنیا چه کرده‌ای) که تو خود تنها برای رسیدگی به حساب خویش کافی هستی. سوره اسراء آیه ۱۴

در روایات

در روایات اسلامی تأکید زیادی بر محاسبه نفس شده است. در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

امام علی علیه‌السلام فرمودند: مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ سَعِد (هر کس محاسبه نفس نمود سعادتمند شد.) لیثی واسطی، عیون الحکم و مواعظ، ص ۴۲۴

رسول خدا در روایتی سفارش به محاسبه نفس فرموده و این عمل را  پیش‌نیازی بسیار مهم برای محاسبه اعمال در آخرت دانسته که هر کس از آن شانه خالی کند قطعاً در محاسبه روز قیامت دچار مشکل خواهد شد.

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا و زنوا قبل أن توزنوا و تجهّزوا للعرض الأکبر

 پیش از آنکه از شما حساب بکشند که در قیامت خواهند کشید، خودتان همین جا از خودتان حساب بکشید و خودتان را اینجا وزن کنید و بکشید پیش از اینکه‌ آنجا شما را بکشند . آنجا شما را به ترازو خواهند گذاشت و خواهند کشید . زین الدین بن علی، کفعمی، ابراهیم بن علی‌، محاسبه النفس‌، ص۱۳‌

رسول خدا در روایت دیگری که در وسائل الشیعه آمده است به اباذر غفاری فرمودند که محاسبه نفس در این دنیا بسیار آسان‌تر از محاسبه اعمال در روز قیامت است. ایشان در ادامه لازمه اصلی پرهیزکار بودن را محاسبه نفس عنوان می‌کنند. متن روایت به شرح زیر است:

مُحَمَّدُ بْنُ اَلْحَسَنِ فِی اَلْمَجَالِسِ وَ اَلْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ اَلْآتِی عَنْ أَبِی ذَرٍّ فِی وَصِیَّهِ اَلنَّبِیِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: یَا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ اَلْأَکْبَرِ یَوْمَ تُعْرَضُ لاَ تَخْفَى عَلَى اَللَّهِ خَافِیَهٌ إِلَى أَنْ قَالَ: یَا أَبَا ذَرٍّ لاَ یَکُونُ اَلرَّجُلُ مِنَ اَلْمُتَّقِینَ حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَهِ اَلشَّرِیکِ شَرِیکَهُ فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حَلاَلٍ أَوْ مِنْ حَرَامٍ یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یُبَالِ مِنْ أَیْنَ اِکْتَسَبَ اَلْمَالَ لَمْ یُبَالِ اَللَّهُ مِنْ أَیْنَ أَدْخَلَهُ اَلنَّارَ .

پیغمبر(صلّى اللّه علیه و آله)در وصیت خود به ابو ذر علیه الرحمه فرمود:اى ابا ذر!نفس خود را محاسبه کن پیش از آنکه محاسبه شوى،زیرا حسابگرى نفست آسانتر از مورد محاسبه قرار گرفتنت در فرداى(قیامت)است،و سبک و سنگین کن نفست را پیش از آنکه سبک و سنگین شوى و آماده شو براى عرضه‌گاه بزرگتر،روزى که عرضه شوى که در آن روز چیزى پوشیده بر خدا نباشد.تا اینکه فرمود:اى اباذر کسى نمى‌تواند از پرهیزکاران باشد تا اینکه خود را محاسبه کند به نوعى که شدیدتر از محاسبه شریک از شریکش باشد،تا بداند خوردنى و پوشیدنى و آشامیدنى او از کجاست،از حلال است یا حرام،اى ابا ذر!هر که اهمیت ندهد که مال را از چه راهى بدست مى‌آورد خدا نیز اهمیت ندهد که او را از چه راهى وارد آتش کند. وسائل الشیعه (جهاد النفس) / ترجمه افراسیابی ;  ج ۱  ص ۳۸۱

در روایت دیگر از امام صادق علیه السلام ایشان سفارش می کنند تا محاسبه نفس هر روز انجام شود و یکی از شرایط شیعه بودن را محاسبه روزانه نفس عنوان می کند.

قال جعفر بن محمد علیه السلام : حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) قَالَ: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ‌ یُحَاسِبْ‌ نَفْسَهُ‌ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً (حَسَناً) اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیْهِ

از ما نیست کسى که هر روز به حساب خود رسیدگى نکند و ببیند که اگر کار نیکى انجام داده است از خداوند توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و خدا را بر آن سپاس گوید و اگر کار بدى انجام داده است از خدا آمرزش بخواهد و توبه کند.  کوفی اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، ص۷۸. 

سخن آخر

همان‌طور که گفته شد محاسبه نفس یعنی بررسی عملکرد روزانه و سنجش آن با دستورات الهی. محاسبه نفس فوق‌العاده مورد سفارش ائمه اطهار علیهم‌السلام بوده است و دلیل تمام این تأکیدات و سفارشات به خاطر ثمره ایست که برای انسان دارد و آن ثمره چیزی نیست جز سعادت و خوشبختی انسان، هم در این دنیا و هم در سرای باقی.

سوال: افرادی بارها تصمیم به انجام محاسبه نفس داشتند و آن را مکتوب کردند ولی نه خوبی هایشان افزایش و نه بدی هایشان کاهش داشته است. چه تدبیری باید داشت؟

در مبحث تربیت نفس ارکانی وجود دارد که یکی از آن ها محاسبه نفس است. در واقع زیر ساخت ساختمان تربیت نفس، محاسبه است. امکان ندارد شخصی بتواند بدون محاسبه به تربیت نفس بپردازد. این مقاله پاسخ به این سوال است که «افرادی بارها تصمیم به انجام محاسبه نفس داشتند و آن را مکتوب کردند ولی نه خوبی هایشان افزایش و نه بدی هایشان کاهش داشته است. چه تدبیری باید داشت؟». بحث محاسبه نفس بسیار مهم و مفصل است که ما در دوره تغییر عادت، رفتار و ترک گناه به تفصیل به آن پرداخته ایم.  در این دوره یک سایت اختصاصی برای محاسبه نفس طراحی شده تا افرادی که در این دوره شرکت می کنند، ‌هر شب قبل از خواب به سایت مراجعه کرده و محاسبه نفس خود را انجام دهند. این سایت نمونه دیگری نداشته و براساس محاسبه نفس اسلامی و با هزینه زیادی طراحی شده است. در ادامه به نکاتی در مورد محاسبه نفس اشاره خواهیم کرد.

کافی نبودن محاسبه روزانه در محاسبه نفس

فقط محاسبه روزانه کافی نیست! محاسبه روزانه بخشی از محاسبه نفس است. بخش دیگر آن محاسبه هفتگی و محاسبه ماهانه است. یعنی شما پس از هر ماه باید محاسبه کنید که در کجا شکست و در کجا پیروزی داشته اید. اگر شما در محاسبه نفس، تحلیل کلان نداشته باشید، محاسبه روزانه هیچ تاثیری نخواهد داشت. چون در محاسبه روزانه، جزئی نگاه کردید. نگاه جزئی لازم است ولی بعد از آن باید کلان هم ببینید که آن، محاسبه ماهانه و در قدم بعدی محاسبه سالانه و محاسبه یک دهه می شود. شخصی که محاسبه نفس دارد، روزش را محاسبه می کند، هر ماه و هر سال نیز محاسبه دارد و پس از آن می بیند که در دهه گذشته چه کرده است. مثلاً در سن ۲۰ سالگی تا ۳۰ سالگی یا ۳۰ سالگی تا ۴۰ سالگی چه کرده است.

لزوم داشتن تحلیل در محاسبه نفس

شما نباید محاسبه خام داشته باشید! در کنار محاسبه نفس باید تحلیل داشته باشید. مثلاً امروز شکست داشتم (غیبت کردم) . ببینم علت غیبتم چه بوده است. پس از تحلیل می فهمم که گناه من از حرف هایی  شروع شده که غیبت نبوده ولی کم کم مرا به غیبت سوق داده است. این تحلیل مرا آگاه می کند که از خیلی از حرف های بیهوده اجتناب کنم تا منجر به گناه غیبت نشود.

اگر همین دو نکته را در محاسبه دقت داشته باشید :

• محاسبه ماهیانه و سالیانه
• تحلیل در کنار محاسبه

 مطمئن باشید که می توانید در جهت پیشرفت معنوی و تربیت نفستان گام های موثری بردارید. البته نکات محاسبه نفس بسیار زیاد است که ما سعی کردیم این نکات را در طراحی سایت مربوط به آن اجرا کنیم. دوستانی که در دوره تغییر عادت، رفتار و ترک گناه شرکت می کنند، از این سایت استفاده می کنند که فوق العاده در محاسبه نفس آن ها تاثیرگذار است و این سایت، امکاناتی استثنایی در اختیارشان می گذارد. مثلاً محاسبه ماهیانه به صورت خودکار انجام می شود و هر ماه آمار و نمودار می دهد و اعضا می توانند با دوستان دیگر رقابت و ارتباط داشته باشند. و خیلی امکانات دیگری که ما سعی کردیم در سایت محاسبه مربوط به این دوره، قرار دهیم.