حوزه مجازی مهندس طلبهمشارطه
مشارطه یک مرحله از مراحلی است که توسط علمای اخلاق برای پرهیز از گناه و عصیان پیشنهاد شده است. ما در این مقاله ی کوتاه به بررسی اجمالی «این مفهوم» می پردازیم.
مشارطه چیست؟
معنای لغوی
این کلمه از ماده « شرط» و مصدر باب مفاعله است و به معنای شرط بستن با کسی است.
معنای اصطلاحی
مشارطه یکی از مراحل سه گانه «مشارطه، مراقبه و محاسبه» یا یکی از مراحل چهارگانه «مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه» است. این مراحل سه گانه یا چهارگانه در واقع برنامه ایست برای انسان توبه کار تا او را از بازگشت به گناه و آلودگی باز دارد.
مشارطه یعنی شرط کردن انسان با خودش برای پرهیز از گناه و اعمال ناپسند در مدت زمانی مشخص. البته بعضی از علمای اخلاق بر این باورند که مشارطه، شرط کردن انسان با خودش نیست بلکه شرط کردن انسان با خداست، در واقع انسان با خدای خودش شرط می کند تا از گناه و معصیت اجتناب کند و بصورت مستمر تحت فرمان او باشد و کاری نکند که رضای خدا در آن نباشد.
مشارطه در کلام امام خمینی رحمه الله علیه
امام خمینی رحمه الله علیه در کتاب تهذیب نفس وسیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی(ره) درباره این مسئله می فرماید که اگر حین مشارطه گمان کردی که عمل به آن دشوار خواهد بود، بدان که قطعا این وسوسه شیطان رجیم است. متن کتاب به این صورت است: از اموری که لازم است از برای مجاهد، مشارطه و مراقبه و محاسبه است.
«مشارطه» آن است که در اوّل روز مثلاً با خود شرط کند که امروز برخلاف فرمودۀ خداوند تبارک و تعالی رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکردن امری است خیلی سهل، انسان می تواند بآسانی از عهده برآید.
تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند، ولی این از تلبیسات آن ملعون است؛ او را از روی واقع و قلب لعن کن، و اوهام باطله را از قلب بیرون کن، و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهی کرد. نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی (ره) ص ۳۶۷
مراحل چهارگانه ترک گناه
از آنجا که مشارطه یک مرحله از مراحل چهارگانه است و این مراحل در کنار هم نتیجه‌بخش است لذا ما در این قسمت به‌صورت کوتاه و اجمالی به توضیح این مراحل می‌پردازیم.
این مراحل در واقع با هدف حفظ توبه و ترک گناه توسط علمای اخلاق و عرفان توصیه شده است که شامل مراحل زیر است:
- مشارطه: مشارطه یعنی شرط کردن در ابتدای روز با خود برای ترک گناه تا پایان روز.
- مراقبه: مراقبه یعنی توجه مستمر در طول روز به اعمال و کردار برای عمل به مشارطه
- محاسبه: محاسبه یعنی در پایان روز به بررسی عملکرد خود در طول روز بپردازد و ببیند تا چه حدی به مشارطه خود پایبند بوده است؟
- معاتبه: معاتبه که نام دیگر آن معاقبه است یعنی به اندازه تخلف خود از مشارطه در طول روز برای خود جریمه و مجازات تعیین کند و به آن جریمه نیز پایبند باشد. مثلا با خود عهد کند اگر از سر غفلت دچار گناه شد یک روز را روزه بگیرد یا مقداری پول به فقیر صدقه بدهد.
مشارطه عام و مشارطه خاص
مشارطه عام در واقع حین توبه انسان گناه‌کار رخ می‌دهد. مشارطه عام یعنی انسان با خود عهد کند و شرط بگذارد تا پایان عمر گناه نکند.
مشارطه عام در واقع شرط قبولی توبه است. کسی که قصد ندارد گناه را کنار بگذارد و تصمیم دارد در آینده دوباره مرتکب گناه بشود، نمی‌تواند توبه داشته باشد لذا هرکسی که می‌خواهد توبه‌اش قبول شود باید مشارطه کند و با خودش (یا خدا) شرط کند که دیگر مرتکب گناه نمی‌شود. به این نوع مشارطه، مشارطه عام گفته می‌شود.
مشارطه خاص بر خلاف مشارطه عام مدت زمان مشخصی دارد که همان یک روز است. مشارطه خاص به این صورت است که فرد در ابتدای روز و بعد از نماز صبح با خودش شرط می کند که تا پایان روز هیچ گناهی از او سر نزند.
اما ممکن است سؤال ایجاد شود که با وجود مشارطه عام که برای انسان توبه‌کار رخ می‌دهد و تمام عمر او را در بر می‌گیرد دیگر چه نیازی به مشارطه خاص می‌باشد؟ در جواب این سؤال باید گفت که درست است انسان توبه‌کار تصمیم می‌گیرد و همت می‌کند تا پایان عمر آلوده به گناه نشود اما از انسان ضعیف بسیار بعید و غیرمحتمل است بتواند واقعاً پایبند بماند. برای همین نیاز است تا هر روز این تصمیم را تازه کند و هر روز را برای پاکیزه ماندن از گناه مستقلاً تصمیم گیری نماید.
چگونگی انجام مشارطه
همان‌طور که گفته شد دو نوع مشارطه داریم که عبارت است از مشارطه عام و مشارطه خاص. اما باید توجه کنید که معمولاً هنگامی که لفظ مشارطه استعمال می‌شود منظور همان مشارطه خاص است. اما باید چگونه این عمل را انجام داد؟ و چه آدابی دارد؟
طبق سفارشات علمای اخلاق بهترین زمان برای مشارطه در ابتدای روز و بعد از نماز صبح است. به این صورت که بعد از نماز صبح انسان با خودش شرط می‌کند که تا پایان آن روز مرتکب گناه نشود و به این مسئله توجه کند که جز عمر سرمایه دیگری ندارد و با خود بگوید که باید از عمری که تنها سرمایه اوست در راه رضای الهی استفاده کند. البته مشارطه دارای درجاتی نیز هست که در بخش بعدی به آن می‌پردازیم
درجات مشارطه
آن چیزی که از مجموع سخنان عارفان و عالمان اخلاق متوجه می شویم این است که مشارطه دارای دو درجه اصلی است.
- درجه اول یا عالی مشارطه: اولین درجه از مشارطه یا همان مشارطه عالی به مشارطه ای گفته می شود که درآن فرد با خود شرط می کند که تا پایان روز از تمامی گناهان اجتناب کند و از او کار حرامی سر نزد.
- درجه دوم یا اعلی مشارطه: مشارطه اعلی به مشارطه ای گفته می شود که در آن فرد در ابتدای روز با خود شرط می کند تا پایان روز از تمامی کارهایی که رضای خدا در آن نباشد، اجتناب کند که علاوه بر محرمات شامل مکروهات نیز می شود.
نکته قابل‌توجه این است که شرط موفقیت در درجه اعلی مشارطه، موفقیت کامل در درجه عالی مشارطه است و توصیه نمی‌شود انسان بدون تجربه موفقیت آمیز مشارطه عالی، مشارطه اعلی را انجام دهد. هرچند در تاریخ بودند انسان‌های توبه‌کاری که در یک لحظه‌ی خاص تغییر کردند و بعد از ان تا آخر عمر حتی مرتکب مکروه نیز نشدند
مشارطه در اسلام
در منابع دینی ما مسلمانان عینا لفظ مشارطه دیده نمی شود اما آیات و روایاتی وجود دارد که به این مسئله اشاره می کند. در بخش زیر به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم.
در قرآن
خداوند متعال در آیه ۲۳ سوره مبارکه احزاب سخن از کسانی به میان می آورد که با خدا عهد و پیمان داشتند و بر عهد و پیمانشان نیز ماندند که برخی از آن ها در راه خدا شهید شدند و برخی دیگر هنوز در انتظارند و تغییر و تبدیلی در تصمیم و عهد خود انجام نداده اند.
مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا
برخی از آن مؤمنان، بزرگ مردانی هستند که به عهد و پیمانی که با خدا بستند کاملا وفا کردند، پس برخی پیمان خویش گزاردند (و بر آن عهد ایستادگی کردند تا به راه خدا شهید شدند مانند عبیده و حمزه و جعفر) و برخی به انتظار (فیض شهادت) مقاومت کرده و هیچ عهد خود را تغییر ندادند (مانند علی علیه السّلام که در کوفه به محراب عبادت شهید گشت).
سوره مبارکه احزاب آیه ۲۳
در روایات
از پیامبر گرامی اسلام روایت شده است که فرمود: اذا اصْبَحَ ابْنُ آدَمُ اصْبَحَتِ الْاعْضاءُ کُلُّها تَسْتَکْفِی اللِّسانُ انّی تَقُولُ اتَّقِ اللَّهَ فینا فَإِنَّکَ انِ اسْتَقَمْتَ اسْتَقَمْنا وَ انْ اعْوَجَجْتَ اعْوَجَجْنا
هر روز صبح همه اجزای بدن به زبان هشدار می‌دهند و می‌گویند تقوای الهی را در مورد ما رعایت کن؛ زیرا اگر تو راست باشی ما هم راستیم و اگر تو کج شوی ما هم کج می‌شویم. جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۵۲
ای پروردگارم! من هم در برابر این همه عنایات تو تعهّد و شرط من این است که به آنچه پسند تو نیست بازنیایم و ضمانتم این است که به آنچه مورد نکوهش توست بازنگردم و پیمانم این است که از تمام گناهانت دوری کنم. صحیفه سجادیه دعای ۳۱
امام سجاد علیه السلام در دعای سی و یکم صحیفه سجادیه دعایی که می کند و خداوند متعال را خطاب قرار می دهد مطلبی می گوید که همان مشارطه است. وَلَکَ یا رَبِّ شَرْطی الَّا اعُودَ فی مَکْرُوهِکَ، وَ ضَمانی انْ لا ارْجِعَ فی مَذْمُومِکَ وَ عَهْدی انْ اهْجُرَ جَمیعَ معاصِیکَ
سخن آخر
مسئله توبه بسیار حائز اهمیت است اما چیزی که از آن مهم تر است این است که توبه خود را حفظ کنیم و آن را نشکنیم. مشارطه در کنار مراحل هم قطار خود یعنی مراقبه، محاسبه و معاتبه یک راه عالی برای ترک گناه برای همیشه و جذب رحمت، نعمت و غفران الهی است
با سلام بسیار عالی توضیح داده شد ، خیلی استفاده کردم الله خیر به شما بدهد.