معاقبه

انسان برای رسیدن به مراحل نهایی کمال باید مراحل مختلف و طاقت فرسایی را طی کند که از جمله ی این مراحل، معاقبه است.
در این راه موانع بسیاری باعث تاخیر در  رسیدن یا دیر رسیدن به این مراحل می شود.
نفس اماره از جمله ی موانعی است که مانع این سفر معنوی می شود و راه را بر انسان می بندد. لذا باید در برابر این غول شیطانی ایستادگی و مقاومت کرد.

معنای معاتبه

در لغت

در لغت نامه ی دهخدا این کلمه اینطور تعریف شده است: عقاب و عقوبت کردن.

در اصطلاح

در اصطلاح عبارت است از اینکه اگر نفس خطا و گناهی انجام داد باید مورد سرزنش و عتاب قرار بگیرد. چون در صورت عدم سرزنش و مجازات، بر انجام گناه و خطا همچنان اصرار می ورزد.

مراحل تهذیب نفس

انسان برای مبارزه با نفس و جلوگیری از انجام گناه بعد از توبه کردن، باید پنج مرحله را طی کند تا به مراحل عالیه اخلاقی برسد.
علمای اخلاق این پنج مرحله را اینگونه بیان می کنند:

  1. مراقبه
  2. محاسبه
  3. مشارطه
  4. معاتبه
  5. معاقبه

مرحله پنجم این سیر و سلوک معنوی و پاکسازی نفس از گناه و خطا، معاتبه است که طبق تعریف علمای اخلاق زمانی اتفاق می افتد که نفس گناهی را مرتکب شده است که باید بر این ارتکاب، عقاب و سرزنش شود تا باعث بازدارندگی از انجام مجدد و ادامه ی آن گناه شود.
مثل زمانی که کسی از زیردستان یا کارمندان مرتکب اشتباهی شوند، که در اینصورت توسط سرپرست یا مدیر مورد عتاب قرار می گیرند.
ولی سرزنش کارمندان و زیر دستان به خاطر امور دنیایی و تاثیر آن در امور دنیایی ماست ولی عتاب نفس و مجازات آن به خاطر امور معنوی و اخروی ماست.
از این دو امر قطعا حساس بودن به امور معنوی و اخروی امری معقول تر است و باید به طریق اولی نسبت به امور معنوی حساس باشیم.
این سرزنش ها و عقاب کردن به این منظور انجام می شود تا از انجام مجدد این اعمال و تکرار آن جلوگیری شود.

مراحل معاقبه

مجازات های مرحله ی معاقبه هم مثل بسیاری از مسائل دارای سلسله مراتب است و باید در اعمال کردن این مجازات ها بر نفس سرکش، به صورت مرحله به مرحله پیش رفت تا موثر واقع شود.
مثلا زمانی که نفس خطایی را مرتکب شد باید از مجازات های آسان مثل سرزنش کردن شروع کرد و در صورتی که موثر واقع نشد سراغ مراحل بالاتر مجازات رفت.

انواع نفس

بعضی از افراد تصور می کنند که فقط یک نوع نفس وجود دارد. در حالی که این تصور اشتباه است و نفس به هفت مرتبه یا قسمت تقسیم می شود که برای رسیدن به درجه کمال واقعی باید به آخرین مرحله و مرتبه نفس (نفس مرضیه) رسید.
سه مرحله ی اول عبارتند از:

نفس اماره

 در این مرحله، حالت حیوانی انسان به صورت کامل در زندگی انسان مسلط است.
همه ی کارهایی که انسان در این مرحله انجام می دهد برخاسته از حالت حیوانی اوست و همیشه به بدی امر می کند.

نفس لوامه

در این مرحله نیروی عقل انسان کم کم شروع به رشد می کند و باعث می شود که انسان میان کارهای بد و خوب تمییزقائل شود.
این نفس انسان را از ارتکاب به کارهای بد می ترساند و وقتی فرد گناهی را مرتکب شد، او را پشیمان و سرزنش می کند.

نفس ناطقه

در این مرحله نیروی فکر و تمییز انسان  تغییرات اساسی و رشد ویژه ای می کند که حاصل دو مرحله ی قبلی است.
این سه مرحله مراحل تسلط و غلبه کردن بر نفس است.

چهار مرحله ی دیگر نفس عبارتند از:

  • نفس عاقله
  • نفس مطمئنه
  • نفس راضیه
  • نفس مرضیه

اهمیت معاقبه

طبق تقسیم بندی علمای اخلاق، نوع دوم نفس، نفس لوامه می باشد که در قرآن کریم به دلیل اهمیت مسئله سرزنش کردن نفس هنگام گناه، به نفس لوامه قسم یاد می کند.

معاقبه در قرآن

در آیه ۲ سوره قیامت خداوند به نفس لوامه قسم یاد می کند و می فرماید: ( وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ )
( و سوگند می خورم به نفس سرزنشگر)
در آیه ۵۳ سوره یوسف هم می فرماید: (  وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی. إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی. إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ )
(و من (خودستایی نکرده و) نفس خویش را از عیب و تقصیر مبرّا نمی‌دانم، زیرا نفس امّاره انسان را به کارهای زشت و ناروا سخت وا می‌دارد جز آنکه خدای من رحم کند، که خدای من بسیار آمرزنده و مهربان است.)

معاقبه در روایات

این مسئله علاوه بر قرآن در روایات هم بسیار مورد توجه بوده و به معاقبه بسیار سفارش شده است.

دو مورد از کتاب شریف نهج البلاغه نقل می کنیم.

  • ( اذا صعبت علیک نفسک فاصعب لها تذل لک )

(هر گاه نفس تو بر تو سرکشی کند پس تو نیز بر آن سرکشی کن تا رام گردد و آن را فریب ده تا تو را فرمان برد)
در این فراز از حدیث، حضرت اشاره دارد که ما در برابر سرکشی نفس بر او سخت بگیریم تا از تکرار آن جلوگیری شود.

  • در جایی از نهج البلاغه هم که حضرت اوصاف متقین و پرهیزکاران را برمی شمارد می فرماید:
    ( ان استصبعت علیه نفسه فی ما تکره لم یعطها سولها فی ما تحب )
    ( هر گاه نفس او را در انجام وظایفی که خوش ندارد شرکشی کند او هم از آنچه دوست دارد محرومش می سازد)
    در این فراز از نهج البلاغه هم حضرت برای تنبیه نفس سرکش می فرماید باید با او هم مثل خودش رفتار شود و او را از انجام کاری که دوست دارد محروم کرد.

مجازات های مرحله معاقبه

معاقبه زمانی اثر مثبت دارد که انسان بعد از مراقبه و محاسبه و زمانی که نفس دچار خطا شد، مجازات های مناسب را انتخاب و آن را نسبت به نفس اعمال کند.
شاید نظر برخی اینگونه باشد که هر چه مجارات ها سنگین تر باشد اثر آن بر نفس بیشتر و بهتر است.در حالی که این نظریه دچار اشکال است.
مثلا اگر خطای او این بود که لقمه ی حرامی را خورده است، باید به خود و نفسش مقداری مناسب گرسنگی بدهد نه اینکه یک هفته غدا نخورد.چون این مجازات نه تنها اثری ندارد بلکه اثری منفی دارد.

1 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.