ام کلثوم سلام الله علیها _ صوت

ام کلثوم سلام الله علیها دختر علی بن ابیطالب و خواهر امام حسن و امام حسین علیهم السلام است که در کربلا هم حضور داشت. اخبار زیادی از ایشان در تاریخ ثبت نشده است. بیشترین گزارشات تاریخی درباره ایشان در اواخر دوره پدرش علی علیه السلام است که شب ضربت خوردن و قبل از شهادت منزل ایشان بودند.

اما سوالی درباره نقش ایشان در واقعه کربلا و نام نبردن از ایشان در این جریان پرسیده شد که حجه الاسلام سید محمد طباطبایی پاسخ می دهد.

سوال: که نقش ام کلثوم در واقعه کربلا چیست؟ و دلیلی اینکه از ایشان چندان ذکری در محافل عزاداری نمی شود چیست؟

اسم و کنیه و لقب در عرب

عرب برای هر شخصی سه عنوان در نظر می گیرد. اسم و لقب و کنیه.

اسم که برای نامیدن اشیا و افراد است اما لقب یک عنوان و اسمی است که دلالت بر خصوصیات و صفات شخص می کند ( صفت مدح یا ذم ) مثلا ائمه القاب زیاد و زیبایی دارند که نشان دهنده صفات بارز این شخصیت هاست مثل باقر و جواد و سجاد و…. که نشان دهنده ی شخصیت والای این بزرگواران است یا مثل القابی که برای ذم به کار می رود مثلا مسلم بن عقبه کسی که در واقعه حره فرماندهی لشکر یزید را به عهده داشت و آنقدر در جرم و جنایت اسراف کرده بود که به او مُصرِف می گفتند.

گاهی اوقات کنیه ها کار القاب را می کنند مثل ابوتراب که نشانه تواضع و فروتنی حضرت است یا ام المصائب که از کنیه های حضرت زینب سلام الله است.

دسته سوم کنیه ها هستند که از همان کنایه می آید. یعنی اسمی است که غیر مستقیم به شخص اشاره دارد و برای مردان از( اِبن ) و ( اَب ) و برای زنان از ( بنت ) و ( اُم ) استفاده می شود.

کارکرد اصلی کنیه در عرب برای تعظیم و تشریف و بزرگ شمردن و با شخصیت صدا زدن و حرف غیر مستقیم زدن است که این کار در عرب بسیار رایج است.

مثلا اسم یک بچه را ابافاضل می گذاشتند که بعدا این بچه بزرگ شد بچه ای به نام فضل داشته باشند یعنی آن را به فال نیک می گرفتند. یا برای تحقیر مثلا ابوجهل به کار می بردند که این کنیه را پیامبر صلوات الله علیه برای ابوجهل مشهور به کار برده بود یا قرآن که برای عموی پیامبر ابولهب به کار برده بود.

گاهی اوقات برای تقیه به کار می بردند مثل ابازینب برای حضرت علی علیه السلام چون دستگاه معاویه اجازه نقل فضائل به نام ایشان به صورت مستقیم را نمی داد.

در تاریخ برای امیرالمومنین علیه السلام چند تا دختر نام برده شده است که اسم آنها زینب است و بعضی ها را با کنیه نام بردند مثل ام کلثوم.

دختران علی و فاطمه علیهم السلام

تقریبا در تواریخ قطعی است که حضرت علی علیه السلام و فاطمه زهرا سلام الله علیها دو دختر داشتند به نام های زینب و ام کلثوم.

زینب اسم و ام کلثوم کنیه است. در متن بالا بیان کردیم که در عرب یک نفر هم اسم داشت و هم کنیه. درباره زینب سلام الله علیها دختر امیرالمومنین و فاطمه سلام الله علیها در تاریخ کنیه هایی لقبی مثل ام المصائب به ایشان داده اند. پس کنیه اصلی حضرت زینب سلام الله علیها چه چیزی بوده است؟

گفته شده است که کنیه حضرت زینب ام کلثوم است. ادله مختلفی بر این امر اقامه شده است و بعضی از علما بر آن تصریح کردند که کنیه ایشان ام کلثوم است.

شواهد دیگری بر این امر هم داریم. روایات زیادی داریم که در آن از دختر امیرالمومنین علیه السلام و از خود حضرت و از حسنین و زهرا سلام الله علیها نقل شده است که راوی روایات را ام کلثوم مطرح کردند و اثری از حضرت زینب سلام الله نیست.

از طرفی ما می دانیم که آن شخصیت بزرگی که عقیله بنی هاشم و عالمه غیر معلمه است حضرت زینب سلام الله است. مثلا در جامعه کنونی ما تعبیر ( امام ) را برای چندین شخصیت مثل امام جماعت و ائمه جمعه هم به کار می بریم.

اما اگر کسی گفت که حضرت امام اینطوری فرمودند که در این موقع منظورمون امام جماعت نیست بلکه ذهن ما منصرف به امام خمینی رحمه الله می شود.

قاعده علما این است که در جایی اگر کلمه ای مطلق به کار رفت به اکمل آن فرد ( کسی که از همه مهمتر است ) انصراف دارد.

وقتی در روایات می گویند ام کلثوم این روایات را نقل کرده است و از طرفی روایاتی از حضرت زینب سلام الله نمی بینیم قطعا کنیه ام کلثوم به ایشان انصراف دارد.

برای مشاهده دوره کامل «شبهات عاشورایی» کلیک نمایید

نقل یک واقعه با دو اسم مختلف

ما وقایعی داریم که یک واقعه است ولی در منابع مختلف نقل شده است که در یک منبع به ام کلثوم و در یک منبع به حضرت زینب نسبت دادند مثل خطبه حضرت زینب در کوفه بعد از جریان عاشورا را بعضی ها گفته اند حضرت زینب سلام الله و بعضی گفتند ام کلثوم ایراد کرد.

بعضی ها سرپرستی اسرا و حفاظت از جان حضرت سجاد علیه السلام را بعد از جریان عاشورا به زینب سلام الله و بعضی ها به ام کلثوم نسبت دادند. یعنی یک واقعه را به دو نفر نسبت دادند که در یک جا به اسم و در یک جا به کنیه نسبت دادند.

علاوه بر این ها شواهد مختلفی داریم که اسم حضرت، زینب و کنیه ایشان ام کلثوم است و در وقایع مختلف هم یک بار به اسم ایشان و یک بار به کنیه ایشان نسبت داده اند.

در جمع بندی نهایی به این نتیجه می رسیم که کنیه حضرت زینب سلام الله علیها امه کلثوم است. از طرفی منابع تصریح کردند که دختر دیگری برای امیرالمومنین و حضرت زهرا سلام الله علیهم به نام ام کلثوم بود.

شاید اینگونه تصور شود که این ام کلثوم همان کنیه زینب سلام الله است ولی اسم دختر دیگر حضرت هم زینب بوده است. دختر اول زینب با کنیه ام کلثوم و دختر دوم هم امه کلثوم مشهور تر است ولی اسم ایشان هم زینب بود که اولی به زینب کبری سلام الله و دومی به زینب صغری سلام الله معروف هستند.

اما چیزی که در تواریخ به نام دختر دوم حضرت علی علیه السلام اسم بردند، قطعی است. بعضی ها گفتند در زمان امام حسن علیه السلام از دنیا رفتند و بعضی ها گفتند قبل از جریان کربلا از دنیا رفته اند.

ولی قطعا و طبق تصریح تاریخ و گزارشات مفصل درباره وفات ایشان، زینب صغری سلام الله قبل از واقعه کربلا از دنیا رفتند و در کربلا فقط زینب کبری سلام الله علیها حضور داشت.

اما از همسران دیگر علی علیه السلام هم شخصیت هایی به نام ام کلثوم نام برده شده است. اما کسی که درباره او می خواهیم صحبت کنیم گفته شده است که مادر ایشان ام ولد است که کنیز بوده است و همان همسر مسلم بن عقیل است. اسم این دختر رقیه سلام الله است که کنیه او هم ام کلثوم بوده است.

میخواهیم این طور نتیجه بگیریم که آن ام کلثومی که در کربلا حضور داشته است و آن خطبه کوفه را ایراد کرده است این دختر است که همسر مسلم بن عقیل است.

سوال این بود که چرا از ام کلثوم اسم زیادی در تاریخ برده نشده است؟

مجموع گزارشاتی که داریم را می خواهیم بر اساس این قاعده تحلیل کنیم که جایی در وقایعی که نقل شده است صریحا اسم حضرت زینب سلام الله را برده اند که واضح است و نیازی به بحث نیست.

اما در جاهایی از گزارشات تاریخ وجود دارد که فقط اسم ام کلثوم را آورده اند ( مثلا در ماجرای حمله به خیمه ها اسم ام کلثوم آمده است یا در مورد ورود اسرا به شام و جسارتی که نگهبان ملعون به ام کلثوم کردند اسم ام کلثوم را آورده اند و حرفی از زینب نزده اند یا در مورد تقاضایی که از شمر بن ذی الجوشن ملعون شد که ما را از دروازه ای وارد شام کن که بیننده کمتری باشند که شمر بر عکس تقاضا را انجام داد، اسم ام کلثوم برده شده است )

قاعده

گفتیم طبق قاعده چون شخصیت حضرت زینب که با کنیه ام کلثوم است نقش محوری دارد و کاملا جریان اسرا در دست اوست و فاصله شخصیتی که همسر مسلم بن عقیل و زینب کبری سلام الله با یکدیگر دارند نمی تواند این نقل ها درباره همسر مسلم علیه السلام باشد و منظور ازام کلثوم ایشان باشند.

بنابراین تنها جایی که ما می توانیم کنیه ام کلثوم را حمل بر همسر مسلم علیه السلم کنیم جایی است که هم اسم زینب کبری سلام الله و هم ام کلثوم با هم آمده باشد. ( درخطبه سه گانه ای که حضرت زینب سلام الله و فاطمه صغری دختر علی علیه السلام همسر ابو سعید بن عقیل و ام کلثوم همسر مسلم بن عقیل که سه خطبه در ورودی کوفه خواندند )